Mustaqil mutolaa va adabiy tahlil book · January 022 citations reads 10,695 author

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

98 
XULOSA 
 
Har qanday mamlakatning jahon hamjamiyatida tutgan o„rni, e‟tibori va 
istiqboli intellektual salohiyati bilan belgilanadi. Ахborot-коmmunikatsiya asrida, 
inson huquqlari va erkinligini himoya qiladigan demokratik, huquqiy davlat hamda 
fuqarolik jamiyati barpo qilayotgan hozirgi davrda intellektual salohiyatga bo„lgan 
talab yanada oshdi.
Davlatimiz rahbari Islom Karimov tа‟kidlab ko„rsatganidek, “O„zining 
tarixiy, madaniy va intellektual merosini asrab-avaylashga, boyitish va 
ko„paytirishga, shuningdek, unib-o„sib kelayotgan yosh avlodni milliy va 
umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga yetarlicha e‟tibor qaratmaydigan, 
har tomonlama uyg„un rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, o„z qarash va 
yondashuviga, grajdanlik pozisiyasiga ega bo„lgan shaxsni kamol toptirishni o„z 
oldiga maqsad qilib qo„ymaydigan har qanday davlat va jamiyat tarix va taraqqiyot 
yo„lidan chetda qolib ketishga mahkum ekanini biz yaxshi tasavvur qilib 
kelganmiz va yaxshi tasavvur etamiz”
1
. 
“Ta‟lim to„g„risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida 
amalga oshirilayotgan islohotlarda ayni shu masala ijrosi ko„zda tutilishi bejiz 
emas. Zero, ta‟lim texnologiyalarini takomillashtirish jamiyatning umumiy 
taraqqiyoti, 
ijtimoiy-iqtisodiy, 
ma‟naviy-madaniy rivojlanishida poydevor 
vazifasini o„taydi. Shunday ekan, adabiy ta‟lim jarayonida o„quvchilarning 
mustaqil mutolaaa madaniyatini tarbiyalashning pedagogik imkoniyatlarini tahlil 
qilish, uning yoshlarda komillik sifatlarini tarkib toptirishdagi o„rni va rolini, 
xususan, badiiy-estetik tafakkuri rivojiga doir texnologiyalarni tadqiq qilish 
intellektual salohiyat tarbiyasi bilan bog„liq g„oyat muhim pedagogik muammo 
sanaladi.
Mazkur muammo yuzasidan monografiyada dars va sinfdan tashqari o„qish 
o„rtasidagi integratsiyani to„g„ri yo„lga qo„yish, o„rganilgan yangi mavzu va 
mustaqil ishlrning mazmunini takomillashtirish, badiiy asar matni ustida individual 
va jamoa bo„lib ishlashga yo„naltiruvchi texnologiyalarni samarali qo„llashga doir 
qarashlar ilgari suriladi.
 
Mustaqil o„qib-o„rganishsiz adabiy ta‟limda muhim natijaga erishish 
mumkin emas. Maktab paytida mutolaa ko„nikmasi shakllantirilmas ekan, 
o„quvchida kitob o„qishga bo„lgan qiziqish asta-sekinlik bilan yo„qolib, 
keyinchalik butunlay so„nadi. 
O„qish malakasiga ega bo„lmas ekan, o„quvchi kundalik adabiy jarayon 
izidan yetib olishga, gazeta va jurnallarni muntazam mutolaa qilishga ulgurmay 
qoladi. Ayonki, o„quv dasturlari mumtoz namunalardan tashkil topgan. Zero, 
adabiyot – tirik, doimo rivojlanib boruvchi jarayondir. O„quvchining bu jarayon 
bilan qiziqmay qo„yishi uni dolzarb yangiliklardan, muhim axborotlardan mahrum 
qilib qo„yadi. 
1
O„rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va 
ahamiyati. –T.: O„zbekiston, 2014. – 24-25-betlar.

---

99 
Bugun maktablarda adabiyotdan sinfdan tashqari o„qishni tashkil etishda 
yoppasiga qoloqlik mavjudligi yaxshi ma‟lum. Maktablarning kitob fondi zarur 
adabiyot namunalari bilan to„ldirilmaganligi, aksariyat kutubxona xodimlari aynan
sinfdan tashqari o„qish mashg„ulotlariga yordam berish uchun tayyorgarlik 
ko„rmasligi, bu boradagi malakasizliklar o„quvchilarni mutolaaga qiziqtira 
olmaslik kabi nuqsonlarni keltirib chiqarmoqda. Binobarin, bularning bari o„quv-
tarbiya jarayoni tizimida metodik jihatdan kamchiliklarga yo„l qo„yilayotganligini 
ko„rsatib turibdi. Umuman, ta‟limdan ko„zlangan maqsadga erishishda pedagogik 
vazifalar aniqlashtirilib, islohotlarda hujjatlashtirilib borilmas ekan, sinfdan 
tashqari o„qishni tashkil etish usullari ham takomillikka muhtoj bo„lib qolaveradi. 
O„qituvchilar faoliyatini ilmiy-metodik tadqiqotlarga qiyoslab, tahlil 
qilganimizda mustaqil o„qishni tashkil etishda aniqlashtirilishi, rivojlantirilishi,
to„ldirilishi zarur bo„lgan quyidagicha umumiy holatlar qayd etildi: 
– muttasil mutolaa – adabiyot darslariga qo„shimcha ravishda har kuni 
mustaqil o„qishni tashkil etish (“Kitobsiz kun o„tmasligi kerak...”); 
– o„quvchining kitobxon sifatidagi shaxsiy tashabbusini, asar tanlashda 
erkinligini hurmat qilgan holda mutolaa yo„nalishini pedagogik, tarbiyaviy-
ma‟rifiy yo„lga solish (Yangi yoki tarixiy kitoblarning tug„ilgan kunlarini
o„tkazish tarzida); 
– mustaqil o„qish jarayoni va natijalarini “Kitobxon kundaligi” daftariga 
maxsus qayd etish, topshirilgan vazifalarning qay darajada bajarilganligini yozib 
borish; mutolaaga ijodiy yondashishni tarbiyalash;
– “Asar bilan hamnafas kitobxon”, “Eng yaxshi kitobxon o„quvchi”, “Men, 
ota-onam, bobom va buvim – kitobxon oila” mavzularida ijodiy-ma‟rifiy
tadbirlarni tashkil etish (bu xil mutolaada o„qib tugatilgan kitob o„z navbatida 
boshqa asarning o„qilishiga rag„bat uyg„otishi, bir mutolaa ikkinchisiga sabab 
bo„lishi zarur); 
– sinfdan tashqari o„qish mashg„ulotlarini tobora takomillashtira borib, 
mutolaa yo„nalishlarini sekin-astalik bilan etnomadaniy mavzularga burgan holda 
o„quvchilarni “Barkamol kitobxon” darajasiga yetkazish, davr talabiga javob bera
oladigan “Zukko kitobxon”ni tarbiyalash;
– kitobxonlik saviyasini oshirish uchun oila va jamoatchilik hamkorligida
“Farzandimga kitob sovg„a qilaman” shaklidagi kitob marafonlarini amalga 
oshirish;
– mutolaa faolligini real shart-sharoitlardan kelib chiqib rivojlantirish, bu 
boradagi moddiy bazani ta‟minlash uchun sinfdan tashqari majburiy o„qish va 
natijalarini qiyoslab borish;
– boshlang„ich sinflardan boshlab dastavval mutolaa natijasida tug„iladigan
ma‟lumotlarni (muallif, asar, qahramonlar nomi, sanalar, sahifalar soni va hokazo) 
majburiy tarzda qayd ettirish, keyinchalik esa, bu jarayonni takomillashtirib, 
o„quvchilarning shaxsiy tashabbuskorligini rag„batlantirish, mukofot tariqasida 
yangi yutuqlarga shart-sharoit yaratish.

---

100 
– barcha sinflar uchun sinfdan tashqari o„qish kitoblari nashr qilish. Kitob 
shunday adadda nashr qilinishi kerakki, undan bahramand bo„lgan o„quvchi vaqti 
kelib ana shunday kitoblardan bir nechtasini chop ettirishga hissa qo„sha olsin.
– sinfdan tashqari o„qish majmua kitobining elektron versiyasini yaratish. 
Bosma darslikdan farqli o„laroq, elektron majmuadagi matn bilan tanishish 
jarayonida o„quvchi unga mos animatsiyalar, audio va video materiallar, muallif 
nutqi, hayoti va ijodiga oid filmlardan lavhalar, sahnalashtirilgan (kino, spektakl, 
videofilm) asarlardan parchalar bilan tanishish imkoniga ega bo„ladi.
Majmua muayyan sinf adabiyot darsligidagi mavzularning uzviy davomi 
sifatida qo„shimcha ma‟lumotlar, dasturda o„rganilishi rejalashtirilmagan adiblar 
ijodi va umrbayonidan hikoya qiluvchi hamda ular haqida zamondoshlari fikrlari 
asosida tayyorlangan o„quv filmlaridan namunalar keltirish bilan boyitiladi.
Elektron majmualarni yaratishda yangi nomdagi adabiyotlarni, badiiy 
asarlarni topib o„qiydigan o„quvchilarning ehtiyojlarini ham hisobga olmoq kerak.
O„tkazilgan tajribalarning o„qituvchilar va metodistlar bilan muhokamasi 
natijasida ba‟zi xulosalarga keldikki, ishimizda yoritilgan tavsiyalar sinfdan 
tashqari o„qish mashg„ulotlarini mukammallashtirish uchun ma‟lum imkoniyatlarni 
ochib beradi, mutolaaning barcha turlarini (dastlabki turi – umumiy tanishish, 
ikkinchi turi – chuqur o„qib, batafsil o„rganish uchun) birgalikda amalga oshirishga 
yordamlashadi.