Mutaxassislarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti pedagogika va psixologiyasi

O’SMIR YOSHDA SUITSID XAVFLI BO’LGAN VAZIYATLARDA 
REAKTSIYA TIPLARI (A.G.Ambrumova, E.M.Vrono, 1985,1989) 
1.Deprivatsiya reaktsiyasi (ko’pincha, kichik va o’rta yoshlardagi o’smirlar). 
Ularga qiziqishlarning yo’qolishi, emotsional faollikdan ezilish, hech kim bilan 
sirlashmaslik, kamgaplik, salbiy kechinmalar xos. Shuningdek, anamnezda shafqatsiz 
avtoritar tarbiya bilan ham izohlash mumkin. 
2.Eksploziv reaktsiya (ko’pincha, o’rta yoshlilar). Ularga asabiylashish, 
agressivlik, yuqori darajada liderlikka intilish (ko’pincha, asossiz). Anamnezda – 
kattalar uchun bu reaktsiyalar oiladagi tarbiyada an’ana tusiga kirgan. Bu hodisalarda 
suitsidal harakatlardan maqsad – xafa qilgan odamdan o’zining haqligini isbotlab 
qasos olishga intilishi bilan belgilanadi. Shuningdek, suitsidal harakatlar jazavaga 
tushish natijasida sodir etiladi. Suitsiddan keyin suitsidal harakatlarni darrov tanqid 
qilinmaydi, atrofdagilarga muxolif munosabat saqlanib qoladi. 
3.O’zini chetga olish reaktsiyasi (balog’atga etmaganlik xususiyatlariga ega 
o’rta va katta o’smir yoshlar). Ularga emotsional beqarorlik, ta’sir ko’rsatish, 
mustaqil emaslik va boshqalar kiradi. Shuningdek, bu o’smirlar qarovsiz qolgan aqliy 
jihatdan etuk emasligi bilan belgilanadi. Suitsidal harakatdan maqsad – inson o’zidagi 
mavjud qiyinchiliklardan qochish hisoblanadi. 
O’smirlik davrining turli bosqichlarida – ilk ( 12–14 yosh), o’rta (15–16 yosh) 
va katta (17–18 yosh) suitsidal xulq-atvorning o’ziga xos xususiyatlari va jismoniy, 
ruhiy, shaxsiy, axloqiy ko’rinishlari bilan bog’liq.

---

16 
Kichik o’smir yoshda suitsidal harakatga avvaldan tayyorlanmaydi, 
shuningdek, jazolanish tahdidi bo’lganda o’z joniga qasd qilishda to’g’ri kelgan 
vositadan foydalaniladi. Bu guruhga mansub o’smirlar o’z joniga qasd qilganda og’ir 
tibbiy asoratlar bo’lmaydi. Bunda o’lishga intilmaydi, ixtiloflardan qochish, og’ir 
vaziyatlardan qutulish istagi bo’ladi. 
O’rta yoshlilar guruhida suitsid xafa qilgan odam va atrofdagilardan qasos olish 
uchun namoyishkorona o’zini shikastlashga urinish bilan tavsiflanadi. Bunday 
suitsidga urinish jazavaga tushish, ixtiloflar paytida sodir etiladi va ko’pincha 
natijada og’ir tan jarohatlari olinadi. Ushbu yosh guruhidagi o’smirlarga serjahllik, 
emotsional o’zgaruvchanlik, sezgi-tuyg’u kechinmalari va dunyoqarashlari 
cheklangani, turli yolg’on holatlardan ta’sirlanish, umidsizlik, omadsizlik 
xususiyatlari xosdir. Bunday o’smirlar ruhiy zarbalarga chidamsiz, o’zini o’zi nazorat 
qilish malakalariga ega emasligi bilan izohlanadi. Ta’kidlash joizki, yoshi qanchalik 
kichik bo’lsa, psixologik tizimda suitsidal xulq-atvorga agressiv yo’nalganlik 
shunchalik yaqqol ko’rinadi. Shunga muvofiq, 1–4 tipga berilgan chizgilarda agressiv 
tarkibiy 
qism 
kamayadi. 
Ko’pgina tadqiqotchilarning fikricha, xususan, 
suitsidogenning oilasi tashqaridan xotirjamdek ko’rinsa-da, ichkaridan yashirin 
nizoliligi kuzatiladi. Asotsial yo’nalishli oilada bola himoya mexanizmi rolida 
atrofidagilariga moslashadi. Etilib kelayotgan kichik yoshdagi bolaga oila ichidagi 
nizolar, o’rta va katta yoshdagilarga tengdoshlari va maktabdagi to’qnashuvlar 
suitsidga sabab bo’ladi. Ijtimoiy-psixologik omillar suitsidal xulq-atvorning hamma 
ko’rinishlarini qo’zg’atishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ularning orasida eng birinchi 
o’rinda dezadaptatsiya omili turadi va u ijtimoiylashuvning buzilishi bilan bog’liq.
Yuqoridagilarni tahlil qilib, suitsidal xulq-atvor shakllarini ajratib ko’rsatamiz: 
1.Suitsidal xulq-atvorning “Norozilik” shakli mojarolar vaqtida paydo bo’ladi, 
bunda ob’ektiv bo’lim sub’ektga nisbatan dushmanlarcha va agressiv munosabatda 
bo’ladi.