Mutaxassislarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti pedagogika va psixologiyasi

2.2. O’smir va o’spirinlar suitsidal xulq-atvorining o’ziga xos xususiyatlari 
 
Ontogenetik rivojlanishning turli bosqichlarida suitsidal xulq-atvor o’ziga xos 
xususiyatlarga ega. Ikkita asosiy “avj”ga bo’linadi: “yoshlikning avji” – 15 dan 23 
yoshgacha va “involyutsiya avji” – 40 yoshdan so’ng. Tajriba va ko’p sonli 
tadqiqotlarning ko’rsatishicha, eng ko’p o’ziga xos xususiyat bolalik-o’smirlik 
bosqichi va inson hayotining involyutsion davriga ajratib ko’rsatiladi.
O’smirda suitsidal ko’rinishning tahlil natijalarini ko’rsatishicha, bu yoshda 
suitsidal xulq-atvor, garchi kattalarning xulq-atvori bilan ko’p tomonlama o’xshash 
bo’lsa-da, baribir o’z yoshiga xos xususiyatlarga ega. Bu fiziologik va psixologik 
mexanizmlar, o’sayotgan organizm va shaxsning shakllanish davridagi o’ziga xoslik 
bilan bog’langan. 
Bolalar va o’smirlarda autoagressiv harakatlar o’ta xavflidir. 
O’smirlar uchun o’lim ancha oshkora hodisa sifatida shakllanib boradi. Lekin 
ular o’zlari uchun, mototsiklni juda tez haydash, xavfli narsalar bilan tajriba o’tkazish 
yoki o’ziga jalb qiluvchi, lekin tahlikali faollik bilan shug’ullanishlarini rad etadilar. 
Keyinchalik, o’smir o’zining o’limi haqidagi fikrga keladi, lekin bu vahimani engib 

---

28 
o’tib rad etadi. Bolalar ko’pincha o’smirlar suitsid sodir etib, o’lim bilan 
yakunlanishini nazardan qochiradilar. Kattalarga qaraganda, ularda haqiqiy suitsidal 
urinish va namoyishkorona shantaj autoagressiya (o’ziga yo’naltirilgan agressiya) 
o’rtasida aniq chegaralar mavjud emas. Bu bolalar va o’smirlarda autoagressiyaning 
hamma ko’rinishlarini amaliyotda turli ko’rinishdagi suitsidal xulq-atvor sifatida 
ko’rib chiqishga majbur qiladi.
O’zining o’limiga atrofdagilarning guvohligi yoki “qayta tug’ilish”ga intilish 
bolalar va o’smirlar suitsidenti uchun xosdir. Bolalik davrida o’lim haqidagi tasavvur 
bir necha bosqichda bo’ladi: bola ongida o’lim haqidagi tasavvurlarning butunlay 
yo’qligidan, to hayotdan ketishning rasman belgilari bilan tanishish (aza, janoza 
tushunchalari) va boshqalar. Bolaning o’limdan xabardor bo’lish na uning 
shaxsiyatiga, na uning yaqinlarining shaxsiyatiga to’g’ri kelmaydi, aksincha 
shakllanmagan o’lim bu abadiy o’lim, go’yoki uzoq muddatga yo’qlik yoki tiriklik 
sifatida tushuniladi Bola ikkala tarafda bo’lish imkoniyatini tan oladi: atrofdagilar 
uchun o’lish va shu bilan birga ularning qayg’urishlarini, o’z janozasiga guvoh 
bo’lishni va uni xafa qilganlarning afsuslanishlarini kuzatishni istaydi. O’lim 
qo’rquvining yo’qligi bola psixikasini ajratib turuvchi xususiyatdir. Bolalar va 
o’smirlarni namoyishkorona harakatlardan uzoqlashtirish xato hisoblanadi. Hayotiy 
tajriba va tasavvurlarning etarli emasligi natijasida bironta usul tanlay olmaydi. 
Natijada rejasizlik, o’z joniga qasd qilish usullarini bilmaslik yuqori darajada o’lim 
xavfini tug’diradi. Shuningdek, xavf yosh xususiyatlariga qarab ham ortadi. Lekin, 
hayot qadri tushunchasini anglamay turib, o’smirlarda o’lim qo’rquvi shakllanadi. 
“Metafizik intoksikatsiya”, o’smirning o’ziga xos psixologiyasi, jumladan hayot va 
o’lim mavzusida fikrlashida namoyon bo’ladi. Umumiy beqarorlik, tanqidning 
etishmasligi, o’ziga nisbatan yuqori baho berish va xudbinlik hayot qadrini 
anglashning pasayishi uchun sharoit yaratadi, bunda o’smirning hissiyotlari salbiy tus 
oladi hamda mojaroli vaziyatlarda suitsidal xulq-atvor uchun zamin yaratadi. 
O’z hayotiga nuqta qo’yish maqsadini anglash mezonlaridan tashqari, 
kattalarda o’z joniga qasd qilish haqiqatini aniqlash uchun suitsid va suitsident xulq-
atvorining o’ziga xos xususiyatlari uslublari tahlil qilinadi.

---

29 
Suitsidning xavfli mojaroli vaziyatlarini tahlil qilish orqali ular bola yoki 
o’smir uchun arzimas narsalar, kattalarning fikricha, kelishmovchiliklar sababli yuz 
beradi. Shuningdek, baholashda ayrim maksimalizm: o’z qilmishlarining haqiqiy 
oqibatlarini ko’ra bilmaslik va bo’lgan hodisalarning oqibatini tashxis qilish, hayotiy 
tajribaning yo’qligi bolalikning o’ziga xos davri va chorasizlik, mojaroning hal 
bo’lmasligi, afsuslanish va yolg’izlik hissini paydo qiladi. Bularning hammasi, 
hattoki, arzimas nizoli vaziyatlar bola uchun, ayniqsa, o’smir uchun atrofidagi 
kattalarning ba’zida xolis baholamasliklari suitsid xavfini oshiradi. Bularning 
hammasi pubertat yoshda suitsidal xavfning oshishiga sabab bo’ladi. 
Agarda katta yoshli suitsidentlar orasida ahamiyatli darajada erkaklar (1G’3) 
ustun bo’lsa, o’smirlar orasida bu ko’rsatkich ya’ni qarama-qarshi qizlar o’rtasida, 
shu yoshdagi o’g’il bolalarga qaraganda (3,9% qarshi 1,6%), o’zini o’ldirish, deyarli, 
2,5 marta ko’p. Bu erda, aniqlanishicha, suitsidal xulq-atvor jinsga bog’liq emas, 
balki qizlar rivojlanishda ushbu yosh diapazonida oldindaligidir. 
Suitsidal sindromga yosh bosqichining ta’siri quyidagi ma’lumotda ya’ni 
o’limga intilishning kuchli shakliga duchor bo’lganlar 1,3 % 10–11 yoshli o’smirlar, 
1,9 % 12–13 yoshlilar, 2,7% 14–15 yoshlilar va 4,5% 16–18 yoshlilarda kuzatiladi. 
Bu fenomen bola modeli bilan atrofdagi ijtimoiy dunyoning munosabat 
umumlashmasida ko’proq javobgarlik xulq-atvori yotadi. Qizlarga nisbatan o’g’il 
bolalarda avvalroq katta bo’lib, bu jarayonni o’zida chuqur his qiladi. 
O’smir yoshda suitsidal xulq-atvorni paydo bo’lishiga oilaviy munosabatlar 
omili sezilarli darajada ta’sir qiladi. Tadqiqotlarga ko’ra, ota va ona 21 % 
“muammoli” o’smirlarga ideal hisoblanadi, normal guruhda o’g’il va qiz bolalar bu 
ko’rsatkichning 41% (ota uchun) va 5% (ona uchun) ni tashkil etadi. Tadqiqotlardan 
ma’lum bo’lishicha, onalar ko’pgina o’smirlarning ishonchini qozonishgan (77% 
hamma so’ralgan o’g’il va qiz bolalar). O’smirda suitsidal sindrom qanchalik kuchli 
bo’lsa, onasiga shunchalik kam ishonadi, yanayam kamroq otasiga (23–29%). Ota-
onalar bilan ishonchli munosabatlarning yo’qolishi – o’smirlarda suitsidal 
sindromining kuchli omillaridan biri sanaladi. O’smir ota-onasiga qanchalik kam 
ishonsa, uni shunchalik ko’p o’z joniga qasd qilish haqidagi fikr qiynaydi. 

---

30 
Bolalarning ota-onasi bilan yaxshi munosabatlari suitsid tahlikasini 1% gacha 
kamaytiradi, aksincha, doimiy janjallar bu tahlikani 18% ga ko’paytiradi. Bolalar 
faqat ota-onalari bilan nizolarnigina emas, ularning o’zlariga befarqliklarini ham 
og’ir oladilar. 17% yosh insonlarda yolg’izlikning halokatga olib borishi mumkinligi, 
ularning aytishicha, o’z hayotlarining og’ir daqiqalarida ham hech kimdan yordam 
so’rashni xohlamasliklaridir. Atrofidagi o’nlab odamlar orasida birontasi yo’qki – 
tug’ishganlari, yaqinlari, do’stlari va o’qituvchilari – hech kim, yosh insonlarning 
katta tashvishlarini bo’lishsa, ko’nglini bo’shatsa, hamdardlik hissini his qilsa yoki 
foydali maslahat bera olganda namoyon bo’ladi. O’smirlik davri ontogenez 
bosqichining o’ziga xos xususiyati, suitsidal xulq-atvor motivatsiyasi va 
dinamikasidan farqlanadi. Bu yoshda yashirin depressiya ham suitsidga sabab 
bo’lishi mumkin. Ko’pgina tadqiqotchilarning fikricha, bolalar va o’smirlardagi 
depressiya ko’pincha, giperaktivlik, agressiya bilan niqoblangani sababli tashxis 
qo’yish qiyinlashadi. O’smir yoshi uchun boshqalardan farqli o’smirlardan iborat 
suitsid xavfli guruhlar mavjud bo’lib, ular sevgi va jinsiy munosabatlar tuyg’ulari 
ideallashtirilgan axloqi bilan ajralib turadi. 
Bolalarda suitsidal xulq-atvorning asosiy sabablari: 
-32% – xafalik; 
-30% – norozilik; 
-38% – yolg’izlik, uyat, o’zidan qoniqmaslik. 
O’smirlarda suitsidal urinish va o’lim o’rtasidagi nisbat – 50:1. Qizlar va o’g’il 
bolalar suitsidal urinishining nisbati – 2,5:1. Namoyishkorona urinish orasidagi nisbat 
– 4,3:1. 19 yoshgacha bo’lgan suitsidentlarning ko’proq qismini qiz bolalar tashkil 
qiladi. Suitsidal urinishga qo’l urgan o’smirlarning holati psixik jihatdan 
shikastlangan, suitsiddan keyingi psixik holat, shaxsiy xarakterga oid ta’sirlanishning 
o’ziga xos xususiyatlari, suitsidal urinish va somatik oqibatlar bilan bog’liq 
qo’shimcha tashvishlar, oilaviy mikroiqlim va atrof muhit holati bilan belgilanadi. 
Ob’ektiv qonuniyatlarga ko’ra, tadqiqotchilarning oldida o’smir suitsidi 
muammosiga oid, ko’pincha, kimlar suitsidga qo’l uradi, degan savol turadi. 
O’smirlardan qaysi biri “tahlika guruhi”ga kiradi? Xavfga kim duchor bo’ladi? Qaysi 

---

31 
tipdagi odamlar “suitsid xavfli” ekanligi ma’lum bo’lsa ham, ma’lumki, ba’zi 
o’smirlar arzimagan vaziyatlar sababli o’z joniga qasd qilish tahlikasiga duchor 
bo’ladilar. Quyidagilarda suitsidal xavf yuqori bo’ladi: 
-depressiv o’smirlar; 
-spirtli ichimlik va narkotikka ruju qo’ygan o’smirlar; 
-yo suitsidga uringan yoki oila a’zolaridan kimdir suitsidga qo’l urganda guvoh 
bo’lgan o’smirlar; 
-iste’dodli o’smirlar; 
-maktabda yomon o’zlashtirgan o’smirlar; 
-homilador qizlar; 
-tajovuz qurboni bo’lgan o’smirlar. 
Alohida-alohida olganda, o’z holicha, o’smir duch kelgan har bir vaziyat yoki 
muammolar, albatta, uning suitsidal xavfning yuqori chegarasida bo’lishini 
anglatmaydi. Biroq, bunday muammolar, so’zsiz uning hayotini qiyinlashtiradi. 
Bunday vaziyatlarning birontasiga duch kelgan o’smir emotsional, aqliy va jismoniy 
tomondan noxushliklarga qarshi turolmaydi va suitsid uning uchun eng to’g’ri yo’l, 
deb hisoblaydi. 
Bola va o’smirlik yoshida suitsidal xulq-atvor shakllanishi ko’p hollarda 
suitsident shaxsining ba’zi xususiyatlariga bog’liq. Bunday shaxslarda emotsional 
beqarorlik, yuqori hissiyot, sentizivlik, ta’sirchanlik kuzatiladi. Bu sifatlar xarakterga 
urg’u berish darajasigacha ifodalangan, ijtimoiy-psixologik dezadaptatsiyasi nuqtai 
nazaridan shaxsning pubertat davrini tashkil etadi.