Mutolaa jarayonida jumla, so‘z va tovushning vazifasi

Band ritmi. O‗zbek poeziyasida band qurilishi bilan bog‗liq ritm band ritmi 
deb ataladi. Bandlarning qofiyalanish tartibi har-xil bo‗lib, ular o‗ziga xos ritm 
hosil qiladi. Masalan, Masnaviy: 
Vodiylarni yayovkezganda, - a 
Bir ajib his bor edi menda...-a 
Chappar urib gullagan bog‘in, -b 
O‘par edim Vatan tuprog‘in. –b 

---

Odamlardan tinglab hikoya –v 
O‘sar edi shoirda g‘oya...-v 
Mark Tulliy Sitseron nutqda ritmning o‗rni va ahamiyatini ta‘kidlar ekan, 
shunday deb yozadi: ―Nutqda go‗zallik bag‗ishlaydigan ikkita vosita bor: So‗zlar 
va ritmlarning yoqimliligi. So‗zlar go‗yoki qandaydir ashyo (material), ritm (usul) 
esa, uning bezagidan iboratdir‖
1
. Darhaqiqat, nutqni, ayniqsa, she‘riy nutqni 
ritmsiz tasaw ur qilib bo‗lmaydi. Chunki she‘r ohang jihatidan ma‘lum bir tartibga 
solingan o‗lchovli ritmik nutqdir. Ritm (rhytmos) yunoncha so‗z bo‗lib, vazndosh, 
ohangdosh degan ma‘nolarni bildiradi. She‘riy nutqdagi muayyan, bir-biriga 
monand kichik bo‗laklarning izchil va bir o‗lchovda takrorlanib kelishi ritm 
deyiladi. Chunonchi, barmoq vaznidagi she‘rlarda ohangdoshlik misralardagi 
hijolaming bir tekisda takrorlanishidan, turoqlar, qofiya va radiflardan hosil 
bo‗ladi. Masalan: 
His etib dunyoning shodligin, g‗amin, 
Ulug‗ bir hikmatga bo‗lganman amin: 
Yaxshiyu yomonni ko‗tararkan teng, 
Shu bois, ona deb nom olgan zamin. 
Ushbu to‗rtlikning har bir misrasi ma‘lum bir o‗lchov asosida yaratilgan. 
Misralar bir xil sondagi 11 bo‗g‗inli hijolardan tashkil topgan, ohang jihatidan 
ma‘lum bir tartibda tuzilgan. Aruz vaznidagi she‘rlarda ritm cho‗ziq va qisqa 
hijolaming ma‘lum tartibda takrorlanib kelishi natijasida hosil bo‗ladi. Erkin 
vazndagi she‘rlarda esa har misradagi so‗zlaming mazmuniga muvofiq intonatsiya 
bilan aytilishidan ritm-ohang paydo bo‗ladi. Ifodali o‗qish jarayonida she‘riy 
asarning g‗oyaviy yo‗nalishiga qarab so‗zlashuv ohangidan, lirik va dramatik 
ohangdan foydalaniladi, tinish belgilariga qarab pauzalarga alohida e‘tibor beriladi. 
Shundagina asardagi har bir so‗z chuqur ma‘no va emotsional ta‘sir kuchiga ega 
bo‗ladi. ―Zero, har qanday san‘at tabiat tomonidan bunyod etilar ekan, u bizning 
tabiatimizga ta‘sir o‗tkazmasa va huzur baxsh etmasa, u hech narsaga arzimas edi. 
Bizni ham to‗lqinlantiruvchi, ham jo ‗shqin etuvchi va ko‗pincha, bizda ham 
quvonch, ham g‗amginlik keltirib chiqamvchi vazn (ritm, marom)lar va ovozchalik 
hech narsa bizning ongimizga tabiatan yaqin emasdir‖
2
.
Darhaqiqat, badiiy asaming inson mhiga o‗tkazadigan hissiy ta‘sirida so‗z 
ijrochisining yoqimli ovozi bilan birga intonatsiya, vazn va ritmning ahamiyati 
beqiyosdir. Binobarin, ritm she‘r musiqiyligi va ohangdorligini ta‘minlovchi, lirik 
qahramonning his-tuyg‗ularini badiiy ifodalashga xizmat qiluvchi asosiy 
vositalardan biridir. Ba‘zi adabiyotlarda ritmni band ritmi, alliteratsion ritm, 
anafora ritm, intonatsion ritm kabi turlarga ajratib ko‗rsatilgan2. Shu o‗rinda ushbu 
ritm turlarining o‗ziga xos jihatlari bilan qisqacha tanishib chiqaylik. Band ritmi. 
1
Sitseron. Notiqlik san’ati haqida ikki risola (Urfon Otajon taijimasi). - Т.: Yangi asr avlodi, 2007, 
385-bet
2

---

She‘riyatda band tuzilishi bilan bog‗liq bo‗lgan ritm band ritmi deb yuritiladi. 
Band mazmunning shartli tugalligi bilan farqlanuvchi she‘r misralari yig‗indisidan 
iborat bo‗lib, u poetik fikr, ritm jihatidan tugal bo‗lgan va qofiya tartibi bilan 
birlashgan she‘riy bo‗laklardan tashkil topadi. She‘r bandlarining qofiyalanish 
tartibi har xil bo‗lib, ular o ‗ziga xos ritm hosil qiladi. Masnaviy: 
Kimsa necha zebu tama‘din yiroq, - a 
Zimnida osoyish erur yaxshiroq. - a. 
Gavharu dumi quloq ozori bil, - b 
So‗zni quloqning durri shahvori bil. – b 
Oltun isirg‗aki qulog‗ og‗ritur, - v 
Zarhal etukdurki, ayog‗ og‗ritur. - v 
Nukta durrin, bil, qulog‗ oroyishi, - g 
Keng etuk o ‗ldi oyoq osoyishi... – g 
Murabba‘: 
Ko‗rmay yuzini devona bo‗ldum, - a 
Xalqi j ahondin begona bo ‗ ldum. - a 
Yuz dardu g‗amg‗a hamxona bo‗ldum, - a 
Ey bod, yetkur yora salomim. - b 
Yordin judo men o‗lguncha bo‗ldum, - v 
Qonlami yutdum, hasratga to‗ldum. - v 
Dardi g‗amingdin, vallohki, о‗ldum, - v 
Ey bod, yetkur yora salomim. - b 
(Mashrab) 
Muxammas- 
Xonumonidin judo bo‗lgan kishidin dard so‗rang, - a 
O‗rtanib qaddi duto bo‗lgari kishidin dard so‗rang, - a 
Yuz alamga oshno bo‗lgan kishidin dard so‗rang, - a 
Bekasu bemuttako boigan kishidin dard so‗rang, - a 
Misli men, bedastu po bo‗lgan kishidin dard so‗rang- b 
Telmurib qoldim bu yo‗lda hamsafardin ayrilib, - v 
Yo‗l adashib g‗amdadurman rohbardin ayrilib, - v 
Baxt qaro keldim bu yo‗lda yaxshilardin ayrilib, - у 
Andalib erdim, qolibman bolu pardin ayrilib, - v 
Men kabi baxti qaro bo‗lgan kishidin dard so‗rang.-b 

---

(Mashrab)