N. B. Adizova, N. B. Adizova ona tili o‘qitish metodikasi ona tili

Boshlangʻich sinf ona tili darslarida sinonimlar ustida ishlash 
Sinonimlar ustida ishlash lug‘at qatlamini o‘rganishning muhim 
bo‘limidir. Tilning lug‘at boyligi asosan uning sinonimikasi bilan 
belgilanadi. Narsa, harakat, belgilar haqidagi tushunchalar ko‘plab 
variant, qirralarga ega. Lug‘atda ularni ifodalovchi sinonimlar 
qanchalik ko‘p bo‘lsa, tilning ifoda imkoniyatlari shunchalik boy 
bo‘ladi. O‘zbek tili sinonimlarga juda boy. Jumladan, A.Hojiyevning 
“Sinonimlar lug‘ati”da yaxshi so‘ziga 14 ta, juda so‘ziga 29 ta sinonim 
keltirilgan. Albatta, boshlang‘ich sinflarga barcha sinonimlarni 
o‘rgatishning zarurati va iloji yo‘q. Ammo sinonimikaning boyligi 
qo‘llaniladigan leksikaning rang-barang bo‘lishi uchun zaxiradir. 
Aytib o‘tganimizdek, sinonimlar bu borliqdagi bitta narsani 
nomlovchi, lekin uning turli tomonini, yoki turlicha nuqtayi nazardan 
baholash bilan farqlanuvchi so‘zlardir. Sinonimlar o‘zaro lug‘aviy 
ma’noning qirralari bilan, emosional- ekspressiv bo‘yog‘i bilan, 
uslubga xosligi bilan, nihoyat izchil qo‘llanishi va boshqa so‘zlar bilan 
birikuvchanligi (valentligi) ga ko‘ra farq qiladi. Masalan, gapirmoq 
so‘zining sinonimi shivirlamoq past ovozda gapirishni bildiradi, 
vaysamoq 
so‘zi esa behuda gapirmoq ma’nosini bildirib, 
so‘zlovchining salbiy munosabatini ifodalaydi. 
Boshlang‘ich sinflarda sinonimlar (shuningdek, boshqa leksik-
semantik guruhlar) to‘g‘risida nazariy ma’lumot berilmaydi. Biroq 
sinonimlar ustida amaliy ishlar, ularni kuzatish o‘quvchilarda 
sinonimlar haqida tushunchani shakllantiradi. 
Sinonimlar ustidagi amaliy mashqlar quyidagi elementlardan iborat: 
a) o‘qilgan matnlardan sinonimlarni topish, ularning ma’nolari, ayniqsa 
ma’no qirralari, sinonim so‘zlar orasidagi farqlarni aniqlash; 
b) mazkur so‘zlarni almashtira oladigan sinonimlar tanlash va ma’no 
qirralari haqida qo‘llanishidagi farqini belgilash; 
d) 
sinonimlar 
yuzasidan 
maxsus 
mashqlar 
(sinonimlarning 
darajalanishi va h.k); 
e) sinonimlarni og‘zaki va yozma nutqda faol qo‘llash; 

---

40 
f) nutqiy xatolarni tuzatish (noo‘rin qo‘llangan so‘zlarni), so‘zni unga 
sinonim bo‘lgan boshqa, berilgan matnga ko‘proq mos keladigan so‘z 
bilan almashtirish.