N. Bozorboyev, X. I. Yusupov, R. A. Narov, A. M. Ilmuradov, V. Rasulov, B. T. Xushnazarov, F. N. Bozorboyev, I. N. Salimova

IX BOB. TEMIR BETON KARKASLI, BIR QAVATLI SANOAT 
 BINOLARINI MONTAJI
9.1. Binolarni barpo etishning o‘ziga xos texnologik xususiyatlari
9.1.1. Sanoat binolarining xajmiy- rejaviy yechimlari
 
Amalda ko‘pincha to‘liq yig‘ma holatda maydoni 3...20 ming m
2 
gacha 
bo‘lgan bir qavatli sanoat binolari ko‘p uchraydi. Ular kransiz yoki elektr tokida 
ishlaydigan ko‘priksimon kranlar bilan jihozlangan bo‘lishi mumkin. Binoning 
oraliqlari 12, 18, 24 va 30 m, ustun qadamlari 6 va 12 m, binoni balandligi 8,4 m 
dan 18 m gacha bo‘ladi. Yig‘ma elementlarning massasi 2,5 t dan 33 t gacha 
bo‘ladi. Bino bir xil tipdagi yacheykalari, konstruksiyalari, bo‘ylama hamda 
ko‘ndalang yo‘nalishlar bo‘ylab katta o‘lchamlarga egaligi bilan ajralib turadi.
Bir qavatli sanoat binolarining asosiy afzalligi – nisbatan arzonligi, 
texnologik uskunalardan yukni to‘g‘ridan-to‘g‘ri gruntga uzatishi, ustunlar 
to‘rini siyrak xillarini qo‘llash mumkinligidir. Bunday binolar asosan planda 
to‘g‘ri to‘rtburchak shaklda qurilib, balandlik bo‘yicha bir xil, oraliqlari bir 
yo‘nalishda bo‘ladi.
Binolarning universal hajmiy-rejaviy va konstruktiv yechimlari ishlab 
chiqilgan bo‘lib, ular industrial montaj qilish uslublarini qo‘llash imkoniyatini 
beradi. Bino parametri va gabarit sxemalarining o‘zaro bog‘liqligi 
chegaralangan. Oraliq o‘lchamlari o‘zaro ma’lum balandlik va ustunlar qadami, 
kranlarni ustki gabaritlariga bog‘liq bo‘ladi. Bir qavatli sanoat binosi 
karkasining elementlari, to‘suvchi va tomyopma konstruksiyalarining 
o‘lchamlari nominal yiriklashtirilgan modulga karrali bo‘lib reja bo‘yicha – 6 m, 
balandlik bo‘yicha – 1,2 m ni tashkil etadi. 
 
 
 
 

---

96 
9.1.2. Ishlarni bajarish ketma-ketligi 
 
Bir qavatli sanoat binolari odatda zavodlarda seriyali tayyorlangan 
tipovoy (namunaviy) yig‘ma temir beton elementlaridan montaj qilinadi. Bir 
qavatli binolarning yig‘ma konstruksiyalari to‘suvchi va yuk ko‘taruvchi 
turlarga bo‘linadi. Yuk ko‘taruvchi konstruksiyalarga – yig‘ma poydevorlar, 
ustunlar, kran osti to‘sinlari, stropila va stropilaosti fermasi, to‘suvchilariga esa 
– tomyopma plitasi, kamar – to‘sin va devor panellari kiradi. 
Oraliqlari 30 m va undan katta bo‘lganda metall fermalar qo‘llanilib, 
kichik oraliqdagi binolar arkasimon, segmentli va paralel belbog‘li temir-beton 
fermalar bilan yopilishi mumkin. SHuni ta’kidlash kerakkim temirbeton karkasli 
binolarni barpo etishdagi mehnat sarfi uxshash metall konstruksiyali binolarga 
qaraganda ancha yuqoridir. 
Yig‘ma temir betonli binolarni elementlari bittalab montaj qilinadi, 
chunki ularning tutashuv joylari murakkabligi tufayli fazoviy bloklariga 
biriktirib, yiriklashtirilmaydi, chunki temirbeton blokining massasi, xuddi 
shunday metall blokka nisbatan 3 ... 5 marta og‘ir bo‘ladi.
Tutashuv joylarini yaxlitlashda − “ho‘l jarayonlar” mavjudligi 
konstruksiyalar montajini ancha murakkablashtiradi. Ustunlarni stakan turidagi 
poydevorlarga o‘rnatgandan va ularni yaxlitlagandan so‘ng, keyingi 
konstruksiyalarni montaj qilish qiyinlashadi. Chunki tutashuv joylarini 
yaxlitlash va ular 70% mustaxkamlikka erishguncha ushlab turish talab qilinadi. 
Bu esa qishki mavsumda ishlarni bajarishda qo‘shimcha murakkabliklar 
tug‘diradi. Qurilish maydonida bir nechta kran mavjud bo‘lganda karkasni 
montaj qilish bir nechta paralel va ketma-ket oqimlarida bajarilishi mumkin: 
yig‘ma poydevorlar, ustunlar, ustunlar orasidagi bog‘lovchilar, kranosti 
to‘sinlari va tom yopma elementlari, devor panellari montaji. Ishlarini bunday 
tashkil etilishi ob’yektni montaj muddatini sezilarli darajada qisqartiradi. 

---

97 
Poydevorlar uchun transheya yoki chuqurlar qazilib, zamin tekislanib 
zichlangandan so‘ng, poydevorlarni montajiga kirishiladi. Poydevorlar chuqur 
joylashtirilganda yoki yaxlit kotlovan qazilgan bo‘lsa kran kotlovan tubi 
bo‘ylab xarakatlanadi.
Ustunlar ikkinchi (oqim) oqimda montaj qilinadi, bunda nolinchi sikl 
ishlari tugallanib birinchi qamrov qabul qilingan bo‘lishi kerak. Bunday ishlarga 
quyidagilar kiradi: ustunlarni montaj qilish uchun qabul qilingan poydevorlar, 
transheya va chuqurlarni yon-biqinlari grunt bilan qayta to‘ldirilishi, qamrov 
chegarasida gruntlarni tekislash ishlari, transport xarakati uchun yo‘llar 
tayyorlash, konstruksiyalarni taxlash va kranni ishlashi uchun maydonchalar 
tayyorlash. Tekislash ishlaridan keyin eng ma’qul yechim butun qamrov yuzasi 
bo‘yicha pol ostini betonlanishidir. Transport va kran harakati uchun qattiq 
qoplamali temirbetonli yo‘l plitalaridan foydalanish mumkin. Bu holatda 
konstruksiyalarni qumli asosda tayerlangan maydonchaga joylashtirish tavsiya 
etiladi. Odatda uzunligi 12 m gacha bo‘lgan ustunlar tortib mahkamlanmaydi, 
ya’ni tortqilar ishlatilmaydi, ularni mustahkamligi poydevorga maxkamlash 
bilan ta’minlanadi. Balandroq ustunlarni o‘rnatganda ular bikrlik yuzasini 
kichik tekisligida tortib mahkamlanishi kerak (ustunlar qatori bo‘ylab). Ustun 
va poydevor tutashuv joylarida beton qorishmasi kerakli mustaxkamlikka 
erishgandan so‘ng bog‘lovchilarni montajiga va kranosti to‘sinlarini
o‘rnatilishiga kirishish mumkin. Kran osti to‘sinlarini quyma detallari ustun 
konsoliga payvandlanib va tutashuv joylari to‘ldirilgandan keyin ustunlar 
orasidagi tortqilar olinadi. Kranosti to‘sinlari odatda tomyopma konstruksiyalari 
bilan bir oqimda montaj qilinadi. Karkasning har bir yacheykasini kompleks
uslubida montaj qilish tavsiya etiladi: ya’ni yacheykadagi xamma kranosti 
to‘sinlari, stropilaosti to‘sini, stropila fermasi va yacheykadagi barcha 
tomyopma plitalari o‘rnatiladi. Plitalar bir yon tomondan ikkinchi yon tomonga 
ketma-ket, chetki oraliqni birinchi plitasi birinchi qator ustunlariga ilingan osma 
montaj maydonchasidan turib, o‘rta oraliq plitalari oldin montaj qilingan chetki 

---

98 
oraliq plitalari ustidan turib montaj qilinadi. Devor panellari oxirgi montaj 
oqimida odatda mustaqil kran bilan montaj qilinadi. Panellarni qushni ustunlar 
orasiga butun balandligi bo‘yicha deraza panjarasi bilan bir paytda va elementlar 
choklarni yaxlitlash bilan birgalikda montaj qilinadi. Bir qavatli sanoat 
binolarini montaj qilishda ob’yekt oldi omborlari tashkil etilmaydi. Montaj 
qilish zonasiga konstruksiyalar uchinchi smenada keltirilib, tushiriladi va 
ko‘tarish joylariga taxlab teriladi. Konstruksiyalar zaxirasi kamida ikki yoki uch 
kunlik ishga mo‘ljallanadi, keltirishda uzilishlar bo‘ladigan holatlarda zaxira 
kuni oshishi mumkin. Konstruksiyalarni yetkazishni kunduzi ham tashkil etsa 
bo‘ladi, bunda konstruksiyalar montaj yo‘nalishining qarama-qarshi tomonidan
tashib keltirilishi kerak.