N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

3 .7 - § . Yadro m agnit rezonansi (Y M R ) spektroskopiyasida 
signallar intensivligi
M agnit ekvivalent p ro to n la r b itta ch o 'q q i berishini k o ‘rib o ‘tdik. 
X o‘sh, u n d a ekvivalent p ro to n la r sonini nim a belgilaydi? H a r qaysi 
signal intensivligi c h o ‘qqining soniga proporsionaldir. Lekin ch o ‘qqilar 
balandligini o ‘lchash ishonchli em as, chunki bu intensivlik boshqa 
om illarga ham bog‘liq b o ‘lishi m um kin. Shuning u ch u n ham odatda 
ch o ‘qqi balandligini uning kengligiga ko'paytm asidan, y a’ni c h o ‘qqi 
m ay d onin i o ‘lchash usulidan foydalam ladi. Bu usul p ro to n lar sonini 
an iq topishga im kon b eradi, Y M R -spektrom etrlarga m axsus elektron 
qu rilm alar o ‘m atilg an b o ‘ladi. U n i integrator deyiladi. Bu usulda 
topilgan p ro to n la r intensivligiga integral tezlik deyiladi. Integrator 
xuddi zinapoyaga o'xshash egri chiziq chizadi. Sodda qilib bu «zina» 
b alan dlig i c h o ‘qq in in g kengligi b ila n balan dligi hisobga oling an 
holdagi balandligidir. Z in alam in g balandligi.protonlar soniga p ropor-

---

400 
300 
200 
" "
OGs
M aydonning kuchayishi
22-rasm. Uchlamchi para-butiltoluolning integral jadalliklari ko‘rsatilgan
YMR-spektri.
sional (22-rasm ). Integrator p og‘onalarni signallarining ustida chizadi. 
«Zina»Iarning balandligini istalgan birliklar (sm , m m )d a o ‘lchash 
m um kin. K o ‘p in ch a spektr olinadigan qog‘oz ju d a kichik katakcha- 
larga b o ‘lingan bo ‘ladi.
22-rasm da o ‘lchov birligi sifatida ana shu katakchalar (ular rasm da 
ko ‘rsatilm agan) d an foydalanilgan. «Zina»lam ing balandliklari o ‘lchab 
olingandan keyingi bajariladigan ish xuddi m o ddaning foiz tarkibini 
hisoblash asosida uning form ulasini chiqarishga o ‘xshash.
8,8 : 2,9 : 3,8 = 3 ,0 : 10 : 1,3 yaxlitlash u c h u n 3 ga k o ‘paytirilsa, 
9,0 : 3,0 : 3,9 yoki 9,0 : 3,0 : 4. S h unday qilib, balandligi 8,8 katak 
b o ‘lgan c h o ‘qqiga 9 ta, 2,9 ga 3 ta, 3,8 ga esa 4 ta p ro to n to ‘g ‘ri 
keladi. M o d d an in g form ulasi m a ’lu m b o ‘lg an i u c h u n n atijalarn i 
tekshirib k o ‘rish m um kin.
M olekuladagi jam i (16 ta) p ro to n 8 ,8 + 2 ,9 + 3 ,8 = 1 5 ,5 katakka
teng va 
= 1,03 tezlikka ega. U holda bitta protonga birlik muvofiq
keladi. D e m a k , 8,8 • 1,03 = 9,06; 2,9 ■
1,03 = 2,98 yoki - 3 ; 
3,8 • 1,03 = 3,9 a w a l natijaga ega b o ‘lam iz. T o ‘rtta p ro to n arom atik 
halqaga (signal kuchsiz m ay d ond a), 9 ta p ro to n m etil radikallariga 
(signal kuchli m aydonda) va u c h ta p ro to n b itta m etil radikaliga 
(signal kuchli m aydonda) tegishli ekanligini bilish qiyin emas. Agar 
m o d d an in g form ulasi b o ‘lm asa, in teg ral tez lik la rid a n foydalanib

---

p ro to n la r soni q u y id ag ic h a to p ilad i. N o m a ’lum m o d d a spektri 
in teg rato r y o rd am ida o lin ad i, y a ’ni u n d a c h o ‘qqilarning integral 
tezliklari keltirilgan b o ‘lsin. Aytaylik, m o d d a m olekulasi o ‘ziga xos 
s ig n a lla r b e ru v c h i fu n k s io n a l g ru p p a ( —C = 0 —H , —C O O H , 
CH3CO—) ga ega. O datda, gruppalar kuchsiz m aydonda signal beradi. 
M asalan, m olekulada m etoksigruppa b o ‘lsa, uning qayerda rezonans 
berishi bizga m a ’lum . S hu signalning integral tezligi 1,5 katakka 
teng deylik. U holda integral tezligi 9,0 bo 'lg an c h o 'q q ig a
6
ta 
proto n to ‘g ‘ri keladi. Boshqa ch o 'q q ila r u c h u n ham shunday hisob- 
lashlarni bajarish qiyin emas.