N izo m iy n o m id a g I to sh k ent davlat pedagogika universiteti psixologiya tarixi

1. O ng haqida tushuncha
2. O ngning tuzilishi
3. O ngning mu h im psixologik ta ’rifi
4. O ng va ongsizlik
Psixika voqelikning kishi miyasida aksi sifatida har xil darajalar bilan 
farqlanadi. Psixikaning odamga xos b o ’lgan oliy darajasi ongni tashkil etadi. Ong 
psixikaning, uni, yaxlit bir holga keltiruvchi shakli b o ’lib kishining mehnat 
faoliyatida, boshqalar bilan (til yordamida) doimiy muloqot qilish jarayonida 
shakllanishini ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlari natijasi hisoblanadi. Shu m a ’noda 
ong, olimlarning ta ’kidlashicha, (ijtimoiy mahsul) b o ’lib, anglagan borliqdan 
buyuk boshqa narsa emasdir.
Ongning tuzilishi, uning muhim psixologik ta ’rifl qanday? Uning birinchi 
ta’rifi nomining o ’zidavoq berilgan b o ’lib ong deganidir. Kishining ongi bizning 
tevarak atrofimizni qurshab turgan olam haqidagi bilimlar majmuasidan tarkib 
topdi. «Ongning yashash usuli va ong uchun nimaningdir borligi - bilimdir». 
Shunday qilib, ongning tuzilishiga muhim bilish jarayonlari kiradiki, ular 
yordamida odam o ’z bilimlarini doimo boyitib boradi. Bu jarayonlar qatoriga 
sezgilar va idrokni, xotirani, xayol va tafakkurni qo’shish mumkin. Sezgilar va 
idrok yordamida miyaga ta ’sir o ’tkazuvchi q o ’z g ’atuvchilarning bevosita aks etishi 
natijasida ongda borlikning o ’sha lahzada kishi tasavvurida hosil bo’lgan xissiy 
manzarasi gavdalanadi. Xotira ongda o ’tmish obrazlarini qaytadan gavdalantirsa, 
xayol ehtiyoj o b ’ekti b o ’lgan, amm o hozirgi paytda y o ’q narsaning obrazli 
modelini hosil qiladi. Tafakkur umumlashgan bilimlardan foydalanish y o ’li bilan 
masalaning hal etilishini ta ’minlaydi. Aytib o ’tilgan psixik bilish jarayonlaridan 
istalgan birining batamom barbod b o ’lishi u yoqda tursin, buzilishi yo izdan 
chiqishi ham ongning barbod b o ’lishiga olib keladi.
O n sn in s ikkinchi t a ’rifi - unda sub’et bilan o b ’ekt o ’rtasida aniq 
farqlanishning o ’z ifodasini topishi, y a ’ni odam «men» degan tushunchaga nima 
tegishli ekanini aniq biladi. Tirik organizmlar dunyosi tarixida birinchi b o ’lib unda 
ajralib chiqqan va o ’zini a tro f muhitiga qarama-qarshi q o ’ygan inson o ’z ongida 
ushbu qarama-qarshilik va tafovutni saqlab kelmoqda. Jonli mavjudotlar ichida 
uning o ’zigina o ’zini bilishga, y a ’ni psixik faoliyatini o ’zini tadqiq etishga 
y o ’naltirishga qodirdir. Odam o ’z hatti-xarakatlarini va umuman o ’zini-o’zi ongli 
ravishda baholaydi. «M en»ning «men emas»dan ajratishi har bir kishi bolaligida 
boshdan kechiradigan yo'l b o ’lib, uning o ’zini-o’zi anglashi jara yonid a yuz beradi.
On g n in s uchinchi ta ’rifi - odamning maqsadni k o ’zlovchi faoliyatini 
ta ’minlashdir. Faoliyatning maqsadlarini yaratish ongning funktsiyasiga kiradi.
93

---

Bunda faoliyat motivlari yuzaga keladi va chamalab chiqiladi, irodaviy qarorlar 
qabul qilinadi, harakatlarni bajarishning qanday borishi hisobga olinadi, unga 
tegishli tuzatishlar kiritiiadi va hokazo.
Inson tabiat tomonidan berilgan narsaning formasini o ’zgartirish bilangina 
cheklanmaydi, tabiat tomonidan berilgan narsalar bilan birga o ’zining ongli 
maqsadini ham amalga oshiradi, bu maqsad, qonun sifatida, kishining ish usulini va 
bu ishning xarakterini belgilab beradi va kishi o ’z irodasini ana shu maqsadga 
b o ’ysindirishi lozim. 
Maqsadni ko’zlovchi faoliyatning amaiga oshishida va 
yunalishida kasallik oqibatida yoki biron-bir boshqa sabablarga ko’ra har qanday 
buzilishning yuz berishini ongning buzilgani deb qaramoq kerak. Nihoyat ongning 
to ’rtinchi ta 'rifi - uning tarkibiga muayyan munosabatning kirganligidir. 
«Insonning muhitiga b o ’lgan munosabati uning ongidir».
Kishi ongiga muqarrar ravishda his-tuyg’ular olami kirib keladi unda 
murakkab ob'ektiv eng avvalo odamni o ’zi ham jalb etilgan ijtimoiy munosabatlar 
o ’z aksini topadi. Bu o ’rinda ham (jalb etilgan ijtimoiy) boshqa ko’pgina hollarda 
b o ’lgani kabi patologiya normal ongning mohiyatini yaxshiroq anglab olishga 
yordam beradi. Ayrim ruhiy kasalliklarga chalinganda ongning buzilganligi aynan 
his-tuyg’ular va munosabatlar sohasidagi buzilish bilan belgilanadi:
bemor bunga qadar behad sevgan onasini suymaydigan b o ’lib qoladi, yaqin 
kishilari to ’g ’risida zarda bilan gapiradi va hokazo. Ongning yuqorida ko'rsatib 
o ’tilgan barcha o ’ziga xos xususiyatlari va shakllanishi va nomayon b o ’lishining 
muqarrar sharti til hisoblanadi. Nutq faoliyati jarayonida odam bilimlar hosil qiladi, 
kishi dunyoga kelguncha qadar uning uchun insoniyat yaratib bergan, tilda 
mustahkamlab, unga yetkazgan inson tafakkuri boyliklari bilan o ’z hayotini 
boyitadi. A.I Gertsen shunday deb yozgan edi: «Har bir kishi ildizlari sol bo 'lm asa
odam ato zamonlariga borib yetadigan dahshatli shajaraga tayanadi: sohil bo’yidagi 
to ’lqin kabi orqamizda butun boshli okean - butun bir dunyo tarixining shiddati his 
etiladi; shu daqiqada bizning miyamizda barcha asrlarning g ’oyalari ...Til alohida 
obektiv sistematik unda ijtimoiy tarixiy tajriba yoki ijtimoiy ong aks etgandir. 
Konkret odam tomonidan o ’zlashtirilar ekan, til m a ’lum bir m a’noda lining real 
ongi b o ’lib qoladi. Til - amaliy, haqiqiy ongdir, boshqalar uchun ham mavjud 
b o ’lgan va xuddi shu tufayli men uchun ham mavjud b o ’lgan ongdir...» - deb qayd 
etgan edi. Ong tushunchasi psixologiyada, psixiatriyada va boshqa fanlarda uning 
yuqorida keltirilgan asosiy ta ’riflariga mos keladigan m a’noda ishlatiladi. 
Psixiatorlarni bemorda ong bor yoki yo’qligi, yo bo'lm asa buzilganligi masalalari 
doim qiziqtradi, shu tufayli ular ong deganda bemorning o 'z o ’ziga qayerdaligi, 
vaqt qachonligi, tevarak-atrofdagi vaziyat qandayligi to’g ’risida o ’z shaxsiy holati 
ham harakatlari haqida hisob berish imkoniyatlarni tushunadilar. Ong yaxshi 
saqlanib qolgan odam miyaga kelayotgan yangi axborotga o ’zidagi mavjud 
biiimlarni hisobga olgan holda baho beradi va o ’zini tevarak-atrofdagi muhitdan 
alohida ajratib, boshqa odamlarga va faoliyat vaziyatga nisbatan tarkib topgan 
munosabatlar sistemasini saqlab qoladi hamda ana shu barcha m a ’lumotlar asosida 
o ’z xatti-xaraktini idora qiladi. Ong ijtimoiy mahsui b o ’lib, faqat odamlarga xosdir. 
Hayvonlarda esa ong b o ’lmaydi. Psixikaning quyi darajasi ongsizlikdan iboratdir. 
Ongsizlik - kishitii o'zini tuta olmaydigan qilib q o ’yadigan t a ’surotlar bilan bog’liq

---

psixik jarayonlar harakatlar va holatlar yig’indisidir. Psixik holat sifatidagi 
ongsizlik voqelikni aks ettirishini shunday bir shakli hisoblanadiki, bunda harakat 
vaqti va o ’rnini m o’ljal qilish yaxlitligi y o ’qoladi hatti harakatining nutq 
yordamida boshqarilishi buziladi. Ongsizlikka quyidagi psixik hodisalarni kiritish 
mumkin: 
Uyqu 
paytida 
yuz 
beradigan 
psixik 
hodisalar 
(tush 
k o ’rish), 
sezilmaydigan, lekin haqiqatda ham ta ’sir k o ’rsatadigan q o ’z g ’atuvchilarga javob 
reaktsiyalari: Oldinlari ong xarakat b o ’lib lekin takrorlanaverib avtomatlashib 
ketgan va shunga ko’ra endilikda anglamaydigan b o ’lib qolgan harakatlar 
faoliyatiga undovchi, ammo niaqsad hissidan anglamaydigan ayrim moyillar va 
hokazo. Ongsizlik hodisalariga bemor kishining psixikasida ro ’y beradigan ba’zi 
bir patologik hodisalarni anglash, k o ’ziga y o ’q narsalar ko’rinishi va shu kabilarni 
ham q o ’shishi mumkin. Shularga asoslanib ongsizlikni onga qarama-qarshi deb 
hisoblash, uni hayvonlar psixikasiga tenglash-tirish noto’g ’ri b o ’lar edi. Ongsizlik - 
bu kishining xuddi ong kabi o ’ziga xos psixik qiyofasidirki, u kishi miyasida 
borliqning yetarli darajada bir xil b o ’lmagan qismlar aksi tarzida inson hayotining 
ijtimoiy shart-sharoitlari bilan bog’Iiq holda paydo b o ’lgandir.
Mustahkamlovchi savollar
1. 
O ng va ongsizlik.
2. 
Ongnining tuzilishi