N izo m iy n o m id a g I to sh k ent davlat pedagogika universiteti psixologiya tarixi

32

---

Eksperim ental psixologiya
M a’lumki, XIX asr fizika. biologiya, fiziologiya, ximiya va boshqa tabiat 
fanlarning gurillab o ’sishi bilan xarakterlanadi. Fanda paydo b o ’lgan eksperimental 
metodning keng q o ’Ilanilishi fanning bunday o ’sishiga yordam berdi.
XVIII 
asrning oxiri XIX asrning boshlaridayoq psixologlar o'rtasida psixik 
hodisalami o ’rganiutda eksperimentni tadbiq qilish mumkin emasmikan degan 
masala maydonga chiqdi.
Bu masala bo'yicha filosof Kant o ’z tlkrini aytdi. Lning fikricha, 
psixologiyada eksperimentning b o ’lishi mumkin emas, ularga matematikani tadbiq 
qilish mumkin emas.
Psixik 
hodisalarni 
o ’lchashning mumkinligi, 
binobarin, psixologiyada 
eksperimetning b o ’lishi mumkinligi haqida nemis psixologi 1. Gerbart (1776- 
1841 y.) ijobiy fikr aytgan. U «psixologiyada matematikani tadbiq etish mumkin va 
zarurligi 
haqida» shunday 
degan: 
«Mening 
tekshirishlarim 
amalda faqat 
psixologiyaning o ’zi bilan cheklanib qolmasdan. balki fizikaga va urnuman tabiat 
fanlariga ham qisman aloqadordir».
Gerbartning fikricha, asosiy psixik element tasavvurdir, qolgan barcha 
protsesslar - hissiyot, iroda, tasavvurlar kombinatsivasidan va munosabatlaridan 
iboratdir. Ruhiy holatlar doimo o ’zgarish protsessida b o ’ladi. Tasavvurlaming bu 
doimiy o ’zgarish va almashish protsessida m a ’lum darajada doimiylik, qonuniyat 
bor. Bu doimiylikning miqdor tomonini o ’lchash mumkin. Shuning uchun ham, 
Gerbartning fikricha, psixologiyaga matematikani tadbiq qilish mumkin.
Gerbart, garchan psixologiyada eksperimentdan foydalanishning zarurligi va 
toydaliligini isbotlagan b o ’lsa ham, lekin uning o'zi bu metoddan foydalanmagan.
Veber va Fexner
Psixologiyada eksperimentni tatbiq qilish b o ’yicha dastlabki ishlarni fiziolog 
Veber ( I 796-1878 y.) va fizik Fexner (1801-1887 y.)lar amalga oshirdilar. Veber 
va Fexnerlarning maqsadi tashqi ta ’sirotlar (fizik omillar) va ularning muvofiqi -
sezgilarning o ’zaro munosabatlari sohasidagi qonuniyatlarni topishdan iborat edi. 
Fexner eksperimental metodlar asosida sezgilarning ortib borishi bilan ularni 
q o ’zg atuvchi 
t a ’sirotlar 
o ’rtasidagi 
qiyosiy 
munosabatni 
aniqlab, 
sezgi 
qo’zg ’atgich logarifmasiga proportsionaldir degan psixo-flzik qonunni kashf etdi. 
Veber va Fexnerlar o ’tkazgan tajribalar «Psixofizika» degan alohida fanning paydo 
bo’lishiga olib keldi.
Veber va Fexner ishlarining ahamiyati, asosan, shundan iboratki, ular birinchi 
bo'lib psixologiyani, tabiat fanlari singari, eksperi-mental fanga aylantirish 
mumkin ekanligini isbotladilar. Shu vaqtgacha faqat kuzatish, asosan, o ’z-o’zini 
kuzatishdan foydalanib kelinayotgan psixologiya endi aniq fanlardagi ob'ektiv 
metoddan foydalana boshlaydi.

---