N izo m iy n o m id a g I to sh k ent davlat pedagogika universiteti psixologiya tarixi

IO -M A V Z li: O ’ ZBEKISTONDA PSIXOLOGIYA FANINING 
RIVOJLAN1SH1 VA HOZ1RGI AHVOLI
Reja:
1. L aborutoriyalar ochilishi.
2. Im titu tlu r o d tilish id a g i olim larning xizm atlari.
3. Psixologiyiuia m uam m olar bo'yiclta ilm iy ish olib borgan 
olimlar.
K alit 
so 'zlar: laboratoriya, ta ’lim. markaz.
Daslabki pedagogik va psixologik fikr markazlari sifatida 1918 yili Toshkent 
va keyinchalik Chimkent shahrida tashkil qilingan. Pedagogik muzey va pedagogik 
laboratoriya universal o ’quv tarbiya muassasasi bo’lib ta ’lim tarbiya bilan bog'liq 
b o ’lgan ham m a vazifalarni qamrab oladi. Bu yordam ta ’lim metodlari ishlab 
chiqarilgan, shu yerning o ’zida sinalgan va respublikaning boshqa o ’quv 
muassasalariga tarqatilgan. Ishning bunday tashkil qilinganligi tadbiq qilishga 
imkon bergan. Pedagogik laboratoriya xaqida nizomda ancha bu joy pedagogik fikr 
va ishning markazi b o ’lishi lozim. Shuning uchun bir tomondan pedagogik ishning 
har bir yangilik o ’qitishdagi laboratoriyada l o ’plangan boy tajribadan foydalanish 
imkoniyati berilish kerak, bu imkoniyat bevosita maktablarga berilish kerakdir. 
Boshqa laboratoriya va kabinetlar bilan bir qatorda pedagogik laboratoriya va 
pedagogik muzevda eksperimental psixologik laboratoriyasi ham mavjud b o ’lib, bu 
yerda turli xil psixologik tajribalar amalga oshirilgan 1919 yili 1 aprelbda Kavman 
Xorvat m aorif komissariga xat yo’llab, davlatning k o ’zi ojiz, gung, ruhiy kasal va 
psixologik taraqqiyoti hamda psixikasi muvozanatsiz bolalarni o ’z tarbiyasiga 
olishi zarurligini ta'kidlagan. Xuddi shu maqsadda butun bir maxsus muassasalar 
tizimini tashkil etishni taklif etgan. Xorvatning taklifi bir necha y o ’nalish bo’yicha 
diqqatga sazovordir. Birinchidan, bu kompleks xarakterdagi ish b o ’lib, biron bir 
psixonevrologik kasallik nazardan chetda qolmagan Ikkinchidan, bu rejada qattiq 
ketma-ketlikdan bir necha bosqich nazarda tutilgan.
1. Kasallik diagnostikasi (tadqiqot darajasi);
2. Kasallami davolash (amaliy tibbiy darajasi);
3. Kasallami tarbiyalash va ta ’lim berish (amaliy ta ’lim darajasi).
Birinchi darajani psixologik laboratoriya, ikkinchi darajani davolash maxsus 
muassasasi, uchinchi darajani maktablar amalga oshirish k o ’zda tutilgan. 
Turkistondagi muassasalardan biri « o ’zbek davlat ilmiy tadqiqot instituti», hozirgi 
Qori Niyoziy nomidagi pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti 1929 yili tashkil 
qilingan bo’lib, hozirgi 
kunga qadar bu 
institut o ’qitishning pedagogik 
kontseptsiyalari maktab va maktabgacha tarbiya muassasalarida ta ’lim-tarbiya 
nazariyasini yaratuvchi yagona markaz hisoblanadi. 30-yillar boshlarida institut 
tarkibida quyidagi kabinetlar mavjud b o ’lgan:
1. Sotsial gigiyena.
2. Iqtisod.

---

3. Pedaloga pedagogik.
4. Psixologik laboratoriya.
Institut tashkil bo’lgan vaqtdan boshlab yerli xalq xususiyatlar va ijtimoiy 
muhitini chuqur tadqiq qilish bolalarning psixologik ijtimoiy-madaniv xususiyatini 
hisobga olgan holda darslarni yaratish bilan sh u g ’ullandi. Institut faoliyatining 
asosiy y o ’nalishlari quyidagiiardan iborat edi.
1. llmiy eskpeditsiyalar uyushtirish;
2. Bolalar xarakterini o ’rganish;
3. Pedagogik kadrlar tayerlash.
IJshbu institutning faoliyati Bcndrikov, Leventuert, Zavarova, Yusupov, 
Tokanayev, Debenzov, Mirsharipov, Muxiddinov kabi olimlar-ning nomlari bilan 
chambarchas bo g ’liq. 30 yillarda bu institutda jahon psixologiya faniga katta hissa 
qo'shgan olimlardan biri Aleksandr Romanovich Luriya ishlagan. U o ’z institut 
doirasida o ’tkazgan tadqiqotlari asosida keyinchalik «Ob istoricheskom razvitiye 
poznavatelbnix protsessov» - «Bilish jarayonlarining tarixiy taraqqiyoti xaqida» 
degan asarini nashr qildi. O ’zbekistonda psixologiya fanining shakllanishiga katta 
hissa q o ’shgan olimlardan yana biri P.Ivanov hisoblanadi. 1927 yil Samarqanddagi 
o ’zbek 
pedagogika 
institutida 
(pedakadem iya) 
eksperimental 
psixologiya 
laboratoriyasini tashkil qilgan. 1940 yilda u pedagogika institutlari talabalari uchun 
psixologiyadan birinchi o ’quv q o ’Uanmasini nashr qilgan. Keyinchalik 1934 yili 
Samarqand pedagogika institutining o ’zbek davlat universitetiga aylantirishi 
munosabati bilan Ivanov o ’z laboratoriyasi bilan Nizomiy Nomidagi Toshkent 
Davlat pedagogika institutiga ko’chib o ’tadi. Pedagogika o ’quv muassasalarida 
ilmiy pedagogik potentsialning yetishmasligi tufayli dastlabki psixologiya darslari 
ustida tarjimonlar yordamida olib borilgan keyinchalik bu tarjimonlariing o ’zlari 
mustaqil ravishda psixologiyadan o ’zbek tilida m a ’ruzalar o ’qiy boshlashgan. 
Aliaskar Usmonov, Toxiriyxon A skarxo’jayev, Bayburova, 
Raxmatova va 
boshqalar bir bo'lib o ’zbek tilida psixologiya o ’qituvchilari b o ’lishgan Ivanovni 
(1891-1968 yil lar) psixologiyadan 75 dan ortiq ilmiy ishlari nashr qilingan. Uning 
1927 yilda nashr qilingan «Umumiy pedagogika» b o ’yicha qisqa ocherk. 
«maktabshunoslik» tarbiyaning umum iy metodlari 40-yillar va 54-yillarda 
«Umumiy psixologiya», 62-yilda « T a ’limning psixologik asoslari» kabi asarlari 
O ’zbekistonda psixologiya fani rivojlanishiga ju d a katta hissa q o ’shdi. Sh.A. 
Boyburova, Usmonov kabilar bevosita uning rahbarligida faoliyat ko’rsatishdi. 
1959 yil uning rahbarligida M.G.Davletshin, Bekboev, Muzaffarovlar nomzodlik 
disertatsiyalarni himoya qilishdi. 1963 yil O ’zbekistonda psixologiyadan birinchi 
bo ’lib Krasnoboev Пьуа Berovich (1896-1963) Toshkent Davlat universiteti 
filologiya fakulteti 
logika va psixologiya kafedrasi mudiri «Yuqori sinf 
o ’quvchilarida e ’tiqod, axloqiy tushunchalarin shakllanishi» mavzusidagi doktorlik 
ishini himoya qildi. Krasnoboevni ilmiy faoliyati 20 yillarda O ’zbekistonda 
tadqiqotlar bilan bog'liq uning rahbarligi ostida logika va psixolgiya kafedrasi 
azolari: 3. M o ’minova, V.Ya. Maros, A. Abdusattorov, V.l. Sofer, A. Gulyamov, 
R.V. Gulyamov, A.A. Yerstifirovlar turli xil o b ’ektlarda psixologiya va logika 
b o ’yicha ilmiy tadqiqotlarini olib bordilar. Bu tadqiqotlar o ’zbekistonda xalq 
ta ’limi bilan bog’liq muammolarni hal qilishga yordam berdi. M.Voxidov (1927-
39

---

/
1989 yillar) 1955 L.eningradda nomzodlik ishini himoya qilgan. Dastlab Andijon 
pedagogika institutida, s o ’ngra Qori Niyoziy nomidagi 
pedagogika ilmiy 
tadqiqotlar institutida ishlagan. 1966 yil Toshkent Daviat universiteti psixologiya 
kafedrasi mudiri etib saylangan. 1973 yili Ministrlar Soveti topshirig’iga binoan 
tarix fakulteti tarkibida tashkil etgan. Zinin, L.I. Sofer ishtirokida va markazning 
iste’dodli olimlari yordamida bu yerda o ’quv eksperimental laboratoriya tashkil 
qilingan. M.Voxidov tomonidan inaktabgacha pedagogika bilim yurtlari uchun, 
pedagogika institutlari uchun darsliklar yozilgan, oxirgi yillarda M.Voxidov, 
A.Petrovskiy tahriri ostidagi «Umumiy psixologiya» darsligi tarjima qilingan va 
ayni paytda milliy va mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olgan holda o ’zbek tilida 
darslik yaratish bilan mashhur bo’ldi.
Davletshin Muham mad Gabdulgalimovich 1923 yilda tug'ilgan. Toshkent 
Daviat universitetining psixologiya kafedra mudiri psixologiya faniari doktori, 
1957 yilda «5» va «7» sinf o’quvchilarida texnik qiziqish-Iarini shakllanishi 
mavzusida, 1971 yil « O ’quvqhilarni texnik qobiliyatlar psixologiyasi» mavzusida 
doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 1968 yildan beri psixologiya kafedrasida 
mudirlik qilmoqda. M.G.Davletshin raxbarligida uning bevosita maslaxatlari 
yordamida O ’zbekistonda 100 dan ortiq nomzodlik va doktorlik ishlari himoya 
qilgan. O'zbekistonda xar xil muammolar b o ’yicha umumiy, yosh pedagogika, 
sotsial psixologiya b o ’yicha F.S. Ismoilova, D.Z. Zaynobiddinov, Majidov, B. 
Gappirov, l.Maxmudov, L.K. Saitov, M.l. Musayeva, V.G. Gorobets, D.D. 
Sharipov, R.K. Shoxnazarov, J.U. Mavlonov, A. Eshatov, A.V. Majitova, M.l. 
Sagatov, D, Egamberdiyeva, G. Abdusamatov, K. Sobirov, A. Sindarov va 
boshqalar yetishib chiqdilar. Bundan tashqari har xil muam molar b o ’yicha 25 ta ish 
himoya qilindi. Bulardan nutq psixologiyasi b o ’yicha 7 ta ish: (P.P Zamin, N.N. 
Nigmatov, A.I. Arjonova, X. Ochilova va boshqalar), xotira psixologiyasi b o ’yicha 
4 ta ish: (P.I. Ivanov, M.V. Voxidov, X.M. Gafurova, V.P. Ivanova); diqqat 
b o ’yicha M.X. Raxmonova; T a ’lim tarbiya b o ’yicha 14 ta ish (G ’oziyev, Qodirov, 
Rasulov, Usmonova, Krasnoboev, Tokareva va boshkalar);
Mehnat psixologiyasi bo'yicha 4 ta ish (T urg ’unov, Sotiboldiycv, Yeliseev, 
Xolmatov); Shaxs bo'yicha 3 ta ish ( G ’ofurov, Saidullayev, Shakovolov); 
Differentsial psixodiagnostika b o ’yicha 1 ta ish (Madmarov); Yuridik psixologiya 
b o ’yicha 2 ta ish (Ibragimova. Zapryagayev); Sport psixologiya b o ’yicha 3 ta ish 
(Gapparov, A.Gaynutdinov, R.Gaynutdinov); Neyropsixologiya b o ’yicha I ta ish 
(Bobojonova); psixologiya tarixi bo’yicha (S.Raximov) sotsial psixologiya 
bo'yicha 3 ta ish (Karimova, A bdumo’minov, Tursunov); va boshqa turli 
psixologiyani b o ’limlari bo'yicha ko’pgina olimlar ish olib borib, O'zbekistonga 
psixologiya fanini, y a ’ni psixologiya tushunchasini olib kirib, to'laligicha ochib 
berdi lar.
Hozirgi kunda O'zbekistonda ham psixologiya tarmoqlari kuchayib unga 
e ’tibor berilmoqda. Hozirgi yetishib chiqqan barcha olimlarimiz O ’zbekistondagi 
psixologiyani chet mamlakatlar psixologiyasi kabi yuqori c h o ’qqiga chiqishida 
katta hissa qo’shib, intilmokdalar. Odamlar ongiga esa milliy psixologiya asosida, 
ya'ni milliylik ruhida tarbiyalab, ularni ongiga psixologiyani sindirmoqdalar. 
O ’zbekistonda psixologiya fanining hozirgi ahvoli ilgarigidan ancha rivojlangan.
40

---

Chunki bu fanni o ’qitish muassasa tayyorlov qurollar va markazlar ochilib kishilar 
ongiga yetib bormoqda. Bundan tashqari psixologiya tarmoqlari bo'yic ha turli xil 
muammolarni yechishda asosiy rolb o ’ynaydi. Bu fanni rivojlanishida o ’zbek 
psixologiyasi, 
ya'ni 
B.Qodirov, 
G ’.Shoumarov, 
V.Karimova, 
M.Voxidov, 
M.Davletshin, E.G’oziyev, R.Sunnatova va boshqa olimlarning hissasi katta. 
Ilozirgi kunda psixologiya fani ham o ’z tarmoqlarini rivojlantirmokda. Xulosa 
qilib aytganda psixologiya fanini riVoji odamlar hayotiga y a’ni yashash tarziga o ’z 
t a ’sirini ko’rsatmoqda.