N izo m iy n o m id a g I to sh k ent davlat pedagogika universiteti psixologiya tarixi

D eterm inistlar (lat. determinare - belgilamoq) inson irodasi ham, dunyodagi 
hanima narsalar singari, sababiyat qonuniga b o ’ysunadi, binobarin, insonning 
barcha irodaviy harakatlari ham erkin emas, balki zaruriyat bilan, o ’z sabablari 
bilan belgilanadi, deb t a ’lim berdilar.
Indeterm inistiar, aksincha, inson irodasi va uning xatti-harakatlari har 
qanday sababiyatdan xoli hamda zaruriyatga b o g ’liq emas, deb ta ’lim berdilar. 
Indeterminizm 
s o f idealistik 
ta ’limot 
edi. 
Determinizmda 
esa 
idealistik 
tendentsiyalar ifodalangan edi.

---

Umumiy va mavhum tushunchalar haqidagi masala ham iroda erkinligi 
haqidagi masaladan kam tortishuvlarga sababchi b o ’Imaydi. Bunda ikki oqim -
realistlar bilan nominalistlar o ’rtasida tortishuv ketadi.
R ealistlar - umumiy tushunchalar («universallilar» o ’sha vaqtda shunday deb 
atashardi) real, o b ’ektiv holda mavjuddir va inson aqlida yakka narsalarga bog’liq 
bo ’lmagan holda aks etadi. deb d a’vo qildilar. Shunday qilib, realistlar faqat 
Platonning narigi dunyo ideya (g’oya)lar dunyosi haqidagi, har bir kishi aqlidagi bu 
g ’oyalarning tu g’ma ekanligi haqidagi t a ’limotini takrorladilar, xolos.
Anzelbm 
Kenterbenskiy 
(1033-1109 y.) 
va 
Shampolik 
Vilbgelbm 
( 1 121-1170 y.) lar realizmning eng ko’zga q o ’ringan vakillari edi.
N om inalistlar (lat. nominale - nom, ot) umumiy tushunchalarni faqat 
predm etlaming nomlaridir. deb hisoblaydilar. Realistlarga qarama-qarshi o ’laroq, 
nominalistlar faqat individual sifatlarga ega b o ’lgan alohida-alohida narsalargina 
real mavjuddir, deb d a ’vo qildilar. Umumiy tushunchalar esa faqat biz butun bir 
klassga kiradigan predmetlaming hammasiga tatbiq qilinadigan 
s o ’zlardir. 
Nominalistlarning ta'limotlarida b a’zi bir o ’rta asr mutafakkir-larining materialistik 
tendentsiyalarida ham ifodalangan. N om inalizm ning eng ko’zga k o ’ringan vakillari
l.Rostselin (1050-1125 y.). Duns Skott (1265-1308 y.), Vilbyam Okkam (1200- 
1349 y.)lar edilar.
Ayrim psixik protsesslarni tushuntirishda ham ba’zi bir psixologlarda 
materialistik element va tendentsiyaiar namoyon b o ’ldi. Masalan, O 'r ta Osiyolik 
shifokor va faylasuf I bn Sino (980-1037 y.) va arab mutaffakiri Ibn Rashid (1125- 
1198 y.) lar Aristotelga ergashib, «sezuvchi ruhning harakatlanuvchi va jozibador 
kuchlarini» o'rganish uchun harakat qildilar. Ular sezgilarni keltirib chiqargan 
q o ’zg’ovchilardan farq qilish zarurligi haqidagi masalani qo’yadilar, ong faoliyati 
bilan fiziologik protsesslar o ’rtasida yaqin aloqa va bog’lanishlar o ’rnatishga 
intiladilar.
Qadimgi Rossiyada kitob madaniyati boshlanishi bilan (X-Xl asrlarda) 
psixologiya sohasida g 'arb va Sharq mutafakkirlarida qanday tarkib topgan bo'Isa, 
xuddi o ’sha holda fikr va bilimlar tarqala boshlaydi.
Bu bilimlarning eng muhim manbai Vizantiya mutaffakkirlari Ioann 
Damaskning (673-777 y.) grek tilidan slavyan tiliga tarjima qilingan «Dialektika» 
va «haqiqiy imon haqida» degan asarlari edi.
I. 
Damaskin ta'limotiga ko’ra, ruh alohida ilohiy substantsiyadir. U s o ’z, aql- 
idrok hamda erkin irodaga ega b o ’lgan g ’ayri jismoniy, oddiy, tirik va abadiy 
mohiyatdir. Ayni vaqtda ruh inson tanasi bilan birikib bitta mavjudotni tashkil 
qiladi. Uni insonning o ’sish va ko’payish kabi funktsiyalaridan ajratish mumkin 
emas. Ruh tana organlaridan o ’z qurollari sifatida foydalanadi va xulq hamda xatti- 
harakatlarida namoyon bo’ladi.
Ayni vaqtda Damaskin ruh tanaga bog’liq: masalan, u biologik o ’sishga va 
boshqa tashqi sabablarga qarab o ’zgaradi deb ta ’kidlaydi.
Biroq Damaskin ruh va tananing birligini yashirin, qanday biriashganligi sirli 
bir hodisa va insonning aqli buni bilishda ojizlik qiladi, deb hisoblaydi. Bu 
fikrlarda Aristotelning t a ’siri va hissasi k o ’rinib turibdi.
17

---

Ratsionalistik psixologiya fan taraqqiyotidagi bosqichlardan biridir. Hozirgi 
vaqtda bu psixologiyani bilish tarixiy jihatdan qiziqarli, xolos. Bu psixologiya 
qandaydir ilmiy yoki amaliy ahamiyatga ega emas. Shu psixologiya negizida ishlab 
chiqilgan terminologiyanigina undan qolgan meros deb hisoblash mumkin.
О 
rta asrlaida psixologiya falsafaning bir qismi edi. Falsafaning esa mustaqil 
ahamiyati y o'q edi: u yoteologiyaning - dinning xizmatkori deb hisoblanardi. 
Psixologik ta limotlar ham shulardan kelib chiqqan edi, chunki faqat mulohaza 
qilish yo li bilan dinning b a’zi qonun-qoidalarini - ruhning abadiyligi, odamning 
kclib chiqishi, narigi dunyodagi hayot va hokazolarni asoslash mumkin edi.
Binobarin, kapitalizm taraqqiyoti va shu munosobat bilan ilmiy metodlarning 
kelib chiqishi mukammalashuvi tufayli sxolastik falsafa bilan birga ratsionalistik 
psixologiya ham o ’z o ’rni va ahamiyatini yo’qotgan.
Mustahkamlovchi savollar
1. 
O ’lta asr mutafakkirlarinng psixologik qarashlari.
2. 
Deteiminizm va indeterminizm oqim tarafdorlarinim», 
fikrlaridagi farq.
3. 
Ratsianalistik psixologiya.