N izo m iy n o m id a g I to sh k ent davlat pedagogika universiteti psixologiya tarixi
Download 1.52 Mb. Pdf ko'rish
|
психология тарихи
|
aniq (sarvikalkaj farqlangan. Noaniq idrok sensor, narsa hodisaning sezgi a ’zosi
bilan kontaktga kirishi orqali idrok qilinishi. Vedanta maktabining namoyondlari noaniq hech qanday individualligi ham, umumiyligi ham b o ’lmagan xissiy kechinmalar yigindisidir, deb ta ’kidlaydilar. Aniq idrok b o ’lingan nutq strukturasida namoyon bo’luvchi idrok b o ’lib, buddistlarning ta ’kidlashicha, u idrok emas, chunki unga aql t a ’sire ta di. Nutq har xil belgilardan tashkil topganligi uchun idrok etilayotgan obrazni xiralashtiradi. Mimansa maktabining tarafdorlari vedantistlarni ham buddistlarni ham. tanqid qilgan holda noaniq idrok 2 belgiga - umumiy va spetsifik belgilarga ega ekanligini ta'kidlaydi. Umumiy belgi ko’pchilik individual ob'ektlarga taalluqli bo'lsa, spetsifik idrok faqat berilgan o b ’ektlarga tegishlidir. Noaniq idrok qilinishi mumkin emas, chunki buning uchun lining boshqalaridan ajratishga to’g'ri keladi. Lekin bu o b ’ekt umumiy belgi sifatida ham idrok qilinmaydi, chunki buning uchun u boshqalar bilan birlashtirilishi kerak. Bunga esa faqat nutq hisobida erishish mumkin. Chunki nutq narsalarga xos belgilarni ajratishi ham birlashtirilishi ham mumkin degan xulosaga keldilar. Buni maktab namoyondalari «Reallik» va «lllyuziya» deb atardi. Mimansa maktabining faylasutl Bxata organ va tashqi o b ’ekt o ’rtasidagi munosabat bilan belgilandi. Agar bu munosabat qandaydir sabab bilan buzilsa, idrok illyuzior b o ’lib qoladi. Buning sababi sifatida Bxatta: I) pereferik (sezgi a ’zosidagi) va 2) markaziy (manas) qismdagi buzilishni k o ’rsatadi. Gallyutsinatsiya ham xuddi shunday paydo b o ’ladi. Tush k o ’rish ham gallyutsinatsiyaning turidir. Psixik hayot davomida o ’tish davrlari muam mosi g ’arbiy yevropa faylasufini ko’proq qiziqtirdi. Hech kimni xindlar kabi «men» muammosi bunchalik k o ’p o ’ylantirmagan masalan, lakata m a ’iumotida um uman «men» muammosi inkor qilinadi. Ular shunga asoslanadiki, sezgi a ’zolarimiz bizga «men» haqida hech narsani m a ’lum qilmaydi. Xulosa chiqarish y o ’li bila olingan m a ’lumotlar esa noto ’g'ri bo’lishi ham mumkin. Qadimgi xitoy tibbiyot manbalari (er. av. 8 asrga oid «Ichki olam haqidagi kitoblar»)dan m a ’lum bo’lishicha, bosh organ «tana knyazi» bu yuksak b o ’lib. hayotiy jarayonlar asosan xavosimon Tsi elementi bilan bog’liq. Tanadagi boshqa elementlar bilan aralashib, Tsi fiziologik jarayonlarni va psixik fe’lni bajaradi deb hisoblangan. «Yurak fikrni xarakatlantirgani uchun u fikrimiz asosi jigar esa xissiyotlarimiz asosidir» deb t a ’kidlaydi, qadimgi xitoy tabiblari. Tabiblar o ’sha 9 davrdayoq temperament haqidagi m a ’lumotni yaratdilar. Bu m a ’Iumotga ko ra temperament 3 ta element: Xavosimon TsI elementi, qon va balg’amning miqdoriga bog’liq b o ’ladi. 1. Agar qon ko’p b o ’lsa: odam kuchii y o ’lbarsdek ja s u r bo’ladi. 2. Agar Tsl elementi k o ’p bo’Isa: odam maymun kabi beqaror, xarakatchan b o ’ladi. 3. Agar shilimshiq ko’p bo’lsa, odam kamxarakat sust b o ’ladi. Xuddi Xindistonda bo’lgani kabi er. av. I-ming yillikning o ’rtalarida paydo bo ’lgan Xitoy falsafasi maktablari o ’zining etik y o ’nalishi bilan ajralib turadi. Shunday maktabning eng yirigi Lao— Tszi asos solgan maktab hisoblangan. Lao-tszbi jahon falsafasining durdonasi b o ’lmish o ’zining «Dao TsZIN» asarida «dao» y o ’l, y a ’ni baxt saodatga erishishi uchun borishi kerak b o ’lgan y o ’l haqida yozadi. Konfutsiylikda uning asoschisi Konfutsiy birinchi b o ’lib irsiy va hayotda orttirilgan narsalar masalasini ko’tarib chiqdi. Uning fikricha odam o’z tabiatiga k o ’ra mehribon mavjudot, uni tashqi muhit buzadi. Uning zararli ta ’sirini yengish uchun inson yetuklikka erishish kerak. Konfutsiyning bunday qarashlari uning izdoshi METsZbl davom ettirgan. Lekin Konfutsiyda yana bir oqim SYuNbZ TsZ b l asos solgan oqim paydo bo'ldi. Unda aksincha odam o ’z tabiatiga k o ’ra badjahl b o ’lib, mehribonlik bu tarbiyaning natijasidir. Axir bunday b o ’lmaganda odamni tarbiyalashga hojat qolmas edi-ku! Axir o ’zingda bor narsaga, intilib nima qilasan. Inson xarakteri kulol loydan yasagan ko’zaga o ’xshaydi deb ta’kidlanadi S Y uN bZ TsZbl tomonidan. Xitoydagi materialistik oqimning yirik namoyondasi Van Chun edi. U o ’zining mashhur «Tanqidiy mulohazalao> nomli asarida tabiatshunoslik va meditsinaning o ’sha davrdagi - yutuqlari asosida diniy teologik g’oyalami tanqid qiladi. Tabiat qonunlari inson ruhiyatini bilishda birdan bir xitoylik mutafakkir F A N b ChJEN ham o ’z davrida ilgari surdi. U ruhning abadiy emasligi aksincha moddiy tananing funktsiyasi b o ’lgani uchun ajralmasligi va u bilan birga y o ’qolishi o ’z traktida yozgan «Tana, - deb yozadi u, - ruhning materiyasi, ruh tananing tunktsiyasidir. Materiya uchun ruh pichoqdek o ’tkirdir, o ’tkirlik bu pichoq emas. Pichoq mavjud b o ’lmay o ’tkirlik bo'lishi mumkin emas. Xuddi shunday ravishda tana o ’lib ruh qolishi mumkin emas» - deb t a ’kidladi FA Nb ChJEN. Shu bilan birga u ruh faqat m a ’lum tarzda tuzilgan materiyaga xos ekanligini aytib o ’tdi. M a’lumki, er.av. 4-5 asrda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi jamiyatning tabaqalanishi va quldorlik davlatlarining paydo bo’lishiga olib keldi. Bu davlatlarda ruhning abadiyligini, u tanani tark etib bemalol xarakatlanib yurishi mumkinligini ta ’kidlovchi diniy ideologiya hukmron edi. Shu bilan birga bizgacha yetib kelgan manbalarda nafaqat diniy balki tabiiy bilimlarning asoslari ham ta ’riflangan. Narsa va hodisalarni teologik, mifologik jihatdan tushuntirishga xarakat qiluvchi tasavvurlar asta-sekin ratsionalizatsiyaga uchrab yangi tushunchalar bilan almasha boshladi. Xudo xali ham oliy hukmron b o ’lib hisoblansa-da, odam hayotiga o ’tkaziladigan ta ’siri haqidagi qarashlar a w algida n o ’zgarib bordi. Er. av. 4 asr oxiriga oid Misrdan topilgan «Memfis teologiyasining yodgorligi» psixik-faoliyatga berilgan ta ’rif fikrimizni tasdiqlaydi. Unga k o ’ra bu 10 dunyoning arxitektori Ptax xudosidir. U ko'z, quloq, burun, sezgi a zolarini yurakka xabar berish uchun yaratgan. Yurak orqali berilgan xabarni til takrorlaydi xalos. Albatta bugungi kun bahosi bilan bunday fikrlar ibtidoiy bo lib hisoblanadi. Ularda «periferiya - markaz» munosabatida dastlabki elementlari ko’zga tashlandi. Shu tariqa teologik dunyoqarash doirasida ba zi narsalar haqidagi tasavvuilai o ’zgarib boradi. Buning asosiy sababi qadimgi sharq tibbiyotining yutuqlari hisoblanadi. Mustahkamlovchi savollar . 1. Idializm va materialzm oqim tarafdorlarining tikrlaridagi farqlar nimada? 2. Qadimgi Hindiston va Xitoydagi psixologik fikrlar? 3 - M A V Z l : A n t i k d a v r p s i x o l o g i y a s i Reja: Download 1.52 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|