N izo m iy n o m id a g I to sh k ent davlat pedagogika universiteti psixologiya tarixi

Yangi tamioqlar: genetik
psix o lo g iy a. shaxs 
p six o lo g iy a sin in g paydo bo’ lishi. 
vangi m a k tab lar, neobixeviorizm 
n e o fre y d iz m n in g vujudga kelishi 
Yangi y o ’nalish: g u m anistik 
p six o lo g iy a, lo g o p ed iy a, k o g n itiv
p s ix o lo g iy a n in g p ay d o b o 'lish i 
p six o lo g iy a p red m etin i talilil 
qilm sh i. o n g sizlik m a salasig a katta 
e ’tib o r. sotsial p six o lo g iy a
m asalalarin i c h u q u riash tirish
Psixologiya tarixining manbalari bo’lib psixologik bilimlami t o ’plashni aks 
ettiruvchi barcha materiallar eng avvalo o'tmish-psixologlarning faylasuflarning 
asarlari. Tibbiyotga ayniksa, psixatriya sohasiga oid bilimlar. Shuningdek boshka 
fanlar tabiatshunoslik, jum ladan
fizika, 
ximiya, astronomiya, tilshunoslik, 
etnografiya, antrapologiya kabi fanlarning m a ’iumotlari ham psixologiya tarixining 
manbai hisoblanadi.
Mustahkamlovchi savollar:
1. 
Psixologiya tarixi fanining vazifalari
2. 
Psixologiya fanining davrlarga bo’linishi

---

2-M A V Z U : SH A R Q MAMLAKATLAR1DA ILK PSIXOLOGIK 
FIK RLARM NG PAVDO BO’ LISHI
Reja:
1. Iilealivn va m a te ria lize
2. Q adim gi X indistonda Vedalar maktahi
3. X itoyda psixologik fik rla rn in g pay do b o ’lislii
4. E ram izdan avvalgi 5-6 asrlarda psixika xaqidagi tasavvurlar
Idealizm (fr. idcalisme) - idealizm: falsafaning bosh masalasida - ongning 
borliqqa munosabati masalasida materializmga qarama-qarshi o ’laroq ong, ruh, 
birlamchi, moddiy dunyo, borliq esa ikkilamchi, ong, sezgi, tasavvur va 
tushunchalarning mahsulidir deb d a ’vo qiluvchi g ’ayri ilmiy falsafiy oqim.
Idealistlar materialistlarga qarama-qarshi o ’laroq, psixika tan bilan yashirin 
y o ’sinda birlashgan, inson o'lgach, tanani tashlab «narigi dunyoga», g ’oyalar 
dunyosiga ketib, u yerda abadiy yashaydigan moddiy bo’lmagan qandaydir ilohiv 
substantsiya yoki mohiyatning namoyon b o ’lishidir deb tushunadilar.
Materializm (lot.materialis- moddiy) materializm falsafasidagi ikki asosiy 
oqimdan biri, y a ’ni idealizmga qarama-qarshi o ’laroq, birdan bir ilmiy, tarixan 
progressiv dunyoqarashdir. Falsafa tafakkurning borliqqa munosabati haqidagi 
bosh masalasini hal qilishda materializm, dunyo o ’z tabiatiga ko’ra moddiydir, 
materiya, tabiat, borliq, inson ongidan tashqari unga bog’lik bo 'lm agan holda 
mavjuddir, material birlamchi hamda sezgilarning manbaidir, ong esa ikkilamchi, 
hosila narsadir, dunyoni va uning qonuniyatlarini to’liq bilish mumkin, deb t a ’lim 
beradi.
Materializm falsafiy oqim sifatida eramizdan bir qancha asrlar avval qadimgi 
Xindiston, Xitoy va Gretsiyada paydo bo'lgan.
Eramizdan avvalgi bir necha ming yillar ilgari Sharqda qadim tsivi 1 izatsiyalar 
- Misr, Xindiston Xitoy tsivilizatsiya tarkib topgan. Ulardagi g ’oyalar asosida 
zamonaviy fanlar rivojlanadi.
Miloddan avvalgi bir necha ming yillikning o'rtalarida Hindiston va Xitoyda
2-ming yillikda paydo b o ’lgan. «Veda» matnlariga asoslanadi. Vedalarning yakuni 
sifatida keyinchalik er.av l-ming yillikda Upanishadalar paydo b o ’ldi. Ularda ruh 
muammosi ko’proq etik m uam m o sifatida shaxsni yetuklikka erishishning nuqtai 
nazaridan tahlil qilindi va qabul qilingan umumiy g ’oyalar, y a ’ni ruhning uchib 
yurishi uning abdiyligi ushbu nianbalarda o ’z aksini topdi. Shu asosda er.av. 3 
asrda jaddi zm va buddizm dini ta 'limotining mazmuni shakllandi, y o ’nalishi ham 
ruhiy hodisalar-ning tana bilan b o ’lgan niunosabatiga doir o ’z qarashlarini ifoda 
etdi. Jaddizmda tana ruh erkinligini sababchisi deb ta'riflangan b o ’lsa, Buddizmda 
umuman ruhni alohida sifatda inkor etdi. Keyinchalik paydo b o ’lgan Sanbya 
Vedanta, Yoga, Milansa falsafa maktablari ham ruhni o ’rganishga metofizik etik

---

tomondan yondoshdilar. Vedantada Upanishadagi idealistik g ’oyalar ilgari surildi. 
Ularda Ataman va Braxman haqida fikr yuritildi. Bu fikrga k o 'ra ruh doim 
tananing intilishlari va xissiy kechinmalari ortida yashiringan b o ’ladi. Q at’iy 
intizom orqali ruh bulardan xolos bo’lib, Adabiy Braxman darajasiga yetadi. Yoga 
ta ’limotida esa haqiqiy yuksaklikka erishish uchun psixik faoliyatga t o ’sqinlik 
qilayotgan tomonlarni baiiaraf qilish kerak bo’ ladi deyiladi. Buning uchun yogalar 
maxsus 8 olamni: avval tana xarakarlarini (nafas olish gavda harakatlari /keyin 
psixik aktlar/ diqqat tafakkurini/ boshqarish uslublarni ishlab chiqqan. Yogalar 
tomonidan ishlab chiqilgan sezgi chegaralarida narsalarni idrok etish, k o ’rish 
gallyutsinatsiya, idrok illyuziyasi xindlarning psixologik t a ’limotida katta o ’rin 
egalladi.
Hind adabiyotida qadimdan idrokning 2 xil shakli: noaniq (nirvikalkci) va