N. M. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sh. Sobirov

127-mashq.
  Uyga vazifa.  Bosh gap tarkibida ko‘rsatish olmoshi ishtirok etgan
to‘rtta qo‘shma gap yozing. Ularning har birida ko‘rsatish olmoshi xilma-xil gap
bo‘lagi vazifasida kelsin. Bu gaplarni sodda gaplarga aylantiring.
NISBIY SO‘ZLI ERGASHGAN  QO‘SHMA GAPLAR
1-topshiriq.
 Berilgan gaplar tarkibidagi bosh va ergash gaplarni aniqlang.
1.  Kim harakat qilsa, u baraka topadi. (Maqol) 2. Kimning ko‘ngli ochiq
bo‘lsa, uning el o‘rtasidagi martabasi ulug‘ bo‘ladi.
2-topshiriq.
 Qo‘shma gap tarkibida bir-biriga nisbatlanayotgan olmoshlarni
aniqlang.
3-topshiriq.
 Bosh gap tarkibidagi ko‘rsatish olmoshi o‘rniga ergash gapni
almashtirib, qo‘shma gapni sodda gapga aylantirishga harakat qiling.
Bilib oling. Ergash gap tarkibida qo‘llanuvchi kim, nima, qancha,
qanchalik, qanday, qayer  kabi  so‘roq  olmoshlari  va  bosh  gap
tarkibida unga javob bo‘lib keluvchi  shu, o‘sha, shuncha, shunchalik,
shunday kabi olmoshlar bir-biriga nisbatan qo‘llanganligi, biri ikkinchisini
taqozo etganligi uchun nisbiy so‘zlar hisoblanadi. Ergash gapning  kesimi
shart mayli shaklidagi fe’llar bilan ifodalanadi.
128-mashq.
 Ko‘chiring. Bosh va ergash gaplardagi o‘zaro nisbatlanayotgan so‘zlarni
toping.
1. Siz Hindistonda neniki ko‘rgan  bo‘lsangiz, shularning hammasini jam
etib, bir kitob yozmog‘ingiz darkor. (A.Qayumov) 2. Qalandarov  yugurdagini

---

52
«Eshon, hoy!» deb chaqirganda, Saida qanchalik xursand bo‘lgan bo‘lsa,
hujrani ko‘rib shunchalik ta’bi tirriq bo‘ldi. (Abdulla Qahhor) 3. Kimning
ko‘ngli to‘g‘ri bo‘lsa, uning o‘zi ham to‘g‘ri bo‘ladi. (Maqol) 4. Kimki
o‘zining yaxshi ishidan quvonsa, yomon ishidan xafa bo‘lsa, demak, u
haqiqiy  mo‘mindir. (Hadis) 5. Bu Vatanni jon bilan saqlashga, Cho‘lpon,
hozir o‘l, Kimki qasd etsa anga, kiysin pushaymondin kafan! (Cho‘lpon)
129-mashq.
 Ko‘chiring. Bosh va ergash gaplardagi o‘zaro nisbatlanayotgan so‘zlarni
toping. Bosh gap tarkibidagi nisbatlanayotgan ko‘rsatish olmoshining qaysi gap
bo‘lagi vazifasida kelayotganini aniqlang.
1. Kim  chaqqon  va  tez harakat qilsa, yutuq o‘shaniki bo‘ladi.
(O‘. Haydarov) 2. Sen birodaringni qanchalik yaxshi ko‘rsang, Òangri ham
seni shunchalik yaxshi ko‘radi. (Hadis) 3. Kim birovga choh qazisa, o‘zi
yiqiladi. (Maqol) 4. Qayerda ish to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, o‘sha yerda
rivojlanish bo‘ladi.  5. Nima ro‘zg‘orga kerak bo‘lsa, dadam o‘shani bozordan
keltiraverar edi. (Oybek) 6. Kimki boshqalarga rahm-u shafqat qilmasa,
unga ham hech kim rahm-u shafqat qilmaydi. (Hadis)
 130-mashq. 
Gaplarni ko‘chiring, nisbiy so‘zlarni aniqlang va ularning gapdagi
vazifalarini tushuntiring.
1. Kimning aqli ko‘p bo‘lsa, ayblari yashirin va do‘stlari ko‘p bo‘ladi.
2. Kimki shoshilmay, aql-u tadbir bilan ish tutsa, u o‘z maqsadlariga oson
erishadi. 3. Nimaiki senga zarar keltirsa, o‘sha narsani boshqalarga ham ravo
ko‘rma. 4. Har kim o‘z og‘zining qorovuli bo‘lsa, uning nafasi hech qachon
bo‘g‘ilmaydi. 5. Kimning ichi nog‘ora singari  bo‘sh bo‘lsa, uning behuda
so‘zlari atrofdagilarning miyasini egovlaydi.
(«Mashriqzamin – hikmat bo‘stoni» kitobidan.)
131-mashq.
 «Zukkolar» o‘yini. Ikki guruhga bo‘lining. Birinchi guruh nisbiy so‘zlar
ishtirok etgan ergashgan qo‘shma gap tuzsin. Ikkinchi guruh bu gapni sodda gapga
aylantirsin. Qaysi guruh to‘xtab qolsa, yutqizgan hisoblanadi.
1. Qanday gaplarga nisbiy so‘zli ergashgan qo‘shma gaplar deyiladi?
2. Qo‘shma gap tarkibidagi qanday so‘zlar nisbiy so‘zlar sanaladi?
3. Nisbiy so‘zli ergashgan qo‘shma gap qismlari qanday tinish belgisi bilan
ajratib yoziladi?

---

53