N. M. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sh. Sobirov

169-mashq.
 Uyga vazifa. Qismlari o‘rtasida zidlik, o‘xshatish munosabati mavjud
bo‘lgan qo‘shma gaplarga to‘rtta misol yozing. Ularning o‘rtasiga tinish belgisi qo‘yilish
sababini tushuntiring.
1. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari o‘rtasida qanday ma’no munosabatlari
mavjud?
2. Qaysi hollarda bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari yozuvda vergul bilan
ajratiladi?
3. Qaysi hollarda bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari yozuvda tire bilan
ajratiladi?
4. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap  qoli pini chizing.
QO‘SHMA GAP TURLARINING
MA’NODOSHLIGI
1-topshiriq. 
Berilgan gaplarning turlarini ayting. Ular qanday farq-
lanayotganini izohlang.

---

69
1.  Bir kishi ariq ochadi, ming kishi suv ichadi.
2.  Bir kishi ariq ochadi va ming kishi suv ichadi.
3.  Bir kishi ariq ochsa, ming kishi suv ichadi.
2-topshiriq.
 Berilgan gaplarning turlarini ayting. Ular o‘zaro qanday
farqlanayotganini izohlang.
1. Yurt tinch — sen tinch.
2.  Yurt tinch, shuning uchun sen tinch.
3.  Yurt tinch-u, sen tinch.
Bilib oling. Zidlik, sabab, shart, payt munosabatlari bog‘lovchisiz,
bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplar bilan
ham ifodalanishi mumkin. Shunga ko‘ra ular bir-biriga ma’nodosh bo‘la
oladi.
170-mashq.
 Ko‘chiring. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni bog‘langan va ergashgan
qo‘shma gapga aylantiring.
1. Qor yog‘di – don yog‘di. (Maqol) 2. Sir ko‘p olam qa’rida, Mo‘jizaga
kon olam. (Usmon Azim) 3. Ayrilganni ayiq yer, Bo‘linganni bo‘ri yer.
(Maqol)  4. Yurgan daryo — o‘tirgan bo‘yra. (Maqol)
N a m u n a :    Qor yog‘di — don yog‘di. // Qor yog‘di, go‘yo don yog‘di.
// Qor yog‘di-yu don yog‘di.
171-mashq.
 Gaplarni o‘qing, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni bog‘langan va ergashgan
qo‘shma gaplarga aylantiring.
Ilmsiz iliksiz so‘ngak kabi bo‘shdir, iliksiz so‘ngakka qo‘l urilmaydi. Bilim
bilan kishining martabasi oshadi, ilmsizlik kishini tubanlashtiradi. Õalqning
yetugi saxiy kishidir, saxiylik kishiga sharaf keltiradi. Saxovatsiz kishi mevasiz
daraxtdir, mevasiz daraxtdan ortiq naf kutma. Og‘iz va tilning bezagi to‘g‘ri
so‘zdir, to‘g‘ri so‘z-la tilingni beza.
(Ahmad Yugnakiy)
N a m u n a :  Saxovatsiz kishi mevasiz daraxtdir, shuning uchun mevasiz
daraxtdan ortiq naf kutma.

---

70
172-mashq. 
O‘qing. Qo‘shma gaplarni ko‘chiring. Qo‘shma gap turini aniqlang.
Davlat poytaxtsiz bo‘lmaydi, poytaxtsiz davlatni tasavvur qilish mumkin
emas. Õalqimiz o‘z tarixida ko‘plab saltanatlar, hokimliklar, xonlik va amirliklar
tuzgan, shuning uchun uning ko‘plab poytaxtlari bo‘lishi tabiiydir.
Òoshkent o‘tmishda Shosh davlatining, keyin Òoshkent xonligining
poytaxti bo‘lgan. Òoshkent sho‘rolar davrida poytaxt emas edi, mustamlaka
bir o‘lkaning poytaxti edi.
Poytaxt bo‘lish uchun, avvalo, poytaxtlik maqomi kerak. Unda chet
mamlakatlarning elchixonalari, xalqaro tashkilotlarning vakolatxonalari bo‘lishi
lozim. («Vatan tuyg‘usi»)
173-mashq. 
«Zukkolar» o‘yini. Uch guruhga bo‘lining. Birinchi guruh bog‘lovchisiz
qo‘shma gap topsin. Ikkinchi guruh uni bog‘langan qo‘shma gapga, uchinchi
guruh ergashgan qo‘shma gapga aylantirsin. Qaysi guruh to‘xtab qolsa, yutqizgan
hisoblanadi.
1. Qanday ma’noni bildiruvchi bog‘lovchisiz, ergashgan va bog‘langan qo‘shma
gaplar bir-biri bilan ma’nodosh sanaladi?
2. Bog‘langan, ergashgan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar bir-biridan nimasi
bilan farq qiladi?