N. U. Arabov I f. d, professor

Elektron tijoratni amalga oshirish natijalari

Natija	Xususiyatlari
Savdo bo'limining op- eratsion samaradorlig- ini oshirish	Yangi mijoz bilan ishlash xarajat- larini kamaytirish; Ko‘p sonli pozitsiyalar bilan buyurt- malarni bajarish uchun operatsion xarajatlarni kamaytirish; Yetkazib berish shartlari to'g'risida ma'lumot berish narxini pasaytirish
Xizmat sifatini oshirish	Mijozga, uning o'lchamiga va sotib olish profiliga qarab savdo kanal- larini diversifikatsiya qilish
Yangi mij ozlarni jalb qilish	Yangi savdo kanalini yaratish (sayt orqali); An'anaviy savdo kanallarini yangi tijorat takliflari bilan qo'llab-quv- vatlash; Yangi bozorlarga kirish

B2B segmentidagi elektron tijorat tizimlarining o'ziga xos xususiyatlari
B2B segmentidagi elektron tijorat tizimlarining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, shuni ta'kidlash kerakki, ular B2C segmentiga xos bo'lgan ko'plab muammolardan holi.
Birinchidan, bu tashkilot bo'lgan elektron tijorat doirasidagi iqtisodiy hamkorlik subyektlari bilan bog'liq.
Ikkinchidan, oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshirishda B2C segmentida qiyinchiliklarga olib keladigan obyektiv sabablar B2B segmentida umuman yo‘q:

• 
  buyurtmalarni to'lash bilan bog'liqmuammo - naqd pulsiz to'lov B2B segmentida, shu jumladan, bank orqali darhol to'lovni amalga oshirishga imkon beradigan elektron hisob-kitob tizimlari- dan foydalanishda qo'llaniladi;
  
• 
  tovarlarni ko'rib chiqish va tanishishda muammo - xari- dor-tashkilotlari sotib oladigan tovarlarni bilib,va uni taqdim et- ishda hojati bo'lmaydi, bu esa elektron tijorat interfeysini sodda- lashtiradi, mahsulot texnik xususiyatlari ko'rsatmalar uchun ko'proq imkoniyat yaratadi;
  
• 
  ishonch muammosi - tashkilotlar xususiy xaridorlarga qaraganda sotuvchilarga ko'proq ishonch bildiradilar;
  
• 
  qimmatliylik muammosi - barcha potensial mijozlar mahsulot imkoniyatlarini taqdim etadilar, va hatto yuqori narx ham buyurtma berishdan bosh tortishga sabab bo'lolmaydi;
  
• 
  etkazib berish muammosi - tashkilotlar mavjud logistika tizimida ishlaydi, shuning uchun buyurtmani etkazib berishda hech qanday qiyinchilik bo'lmaydi.
  

Biroq, B2B segmentidagi elektron tijorat to‘g‘ridan-to‘g‘ri oldi-sotdi operatsiyalari bilan bog'liq bo'lgan qiyinchiliklarga ega:

• 
  savdo tashkilotining sotuvchi xodimlari va uning kontra- gentlari ishchilari o'rtasidagi shaxsiy o'zaro munosabatlarning roli oshdi;
  
• 
  buyurtmalarni qayta ishlash uchun ko‘p talab qilinadi- gan, mahsulotning qo'shimcha parametrlari va yetkazib berish shartlarining ko'pligi bilan bog'liq bo'lgan buyurtmalar tuzilishin- ing murakkabligi oshdi;
  
• 
  manbalar va mijozlar uchun sotuvchi tashkilotning sotuv- chi xodimlari o'rtasidagi ichki raqobatning kuchayishi ehtimoli ;
  
• 
  turli xil mijozlar bilan maxsus sharoitlarda ishlashning turli usullarni qo'llash zaruriyati, bu savdo jarayonini birlashtirish im- kon bermaydi.
  

Elektron tijorat - bu faoliyatning alohida sohasi bo'lib, Inter- net tarmog'idagi iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish ob'ekti bo'lib, o‘z mohiyati bilan jahon iqtisodiy, xo'jalik, savdo va tijorat aloqalari tizimlarning globallashuvining zamonaviy tendensiya- lariga mos keladigan murakkab va ko‘p qirrali jarayonni ifoda- laydi.
Elektron tijorat tizimlari elektron tijoratda alohida sohani tashkil etadi, bu Internetdagi barcha bozor va iqtisodiy jarayonlarning amaldagi ifodasidir.
Shu bilan birga, elektron tijorat tizimlari biznes jarayonlarini avtomatlashtirish va web-xizmatlardan majburiy foydalanishning yuqori darajasi bilan ajralib turadi.
Yuqorida aytilganlarning barchasini sarhisob qilsak, elektron tijorat tizimining joriy etilishi natijasida quyidagi hulosaga kelish- imiz mumkin: o‘z qiymatiga ega bo'lgan kompaniyada yangi ak- tivni yaratish; elektron savdo tizimidan sotishni ko'paytirish ko'rinishidagi qo'shimcha daromadlari; Internet-loyihaga reklama ta'siridan olingan qo'shimcha bilvosita daromad; ixtiyoriy samara, ya'ni yangi bozorlarga kirish, yangi mijozlarga kirish va h.k.; elektron tijorat sohasida axborot texnologiyalari loyihalarini boshqarish uchun kompaniyaning ichki imkoniyatlarini rivojlan- tirish, resurslar kontseptsiyasiga muvofiq ushbu yo'nalishda kel- gusida rivojlantirish zaruriyati.
( <♦ O‘z-o‘zini tekshirish savollarij

1. 
   . Elektron tijorat tizimlarining turlari aniqlang.
   
2. 
   .Elektron tizim tizimi nima degani?
   
3. 
   .B2C segmentida elektron tijorat tizimlari nimalarga maqsadlangan?
   
4. 
   .B2B segmentida elektron tijorat tizimlaridaeng keng tarqalgan elektron operatsiyalarni ayting.
   

5. 
   .Kompaniyaning Internetda ishlash shakllari qanday?
   
6. 
   .Elektron tijorat tizimlarining maqsadlari nimada?
   
7. 
   .Elektron tijoratning qanday shakllari mavjud.
   
8. 
   .Elektron savdo maydonchalarining ishlash bosqichlari aniqlang.
   
9. 
   .Elektron tijorat tizimini tashkil etish shakllari qanday?
   
10. 
    . Elektron tijoratni tashkil etish variantlarini qiyosiy tahlil qilib bering.
    

2.6. Internetda web-vakolatni tashkil etish
2.6.1. Internet-do‘kon
Internet do'kon - bu elektron tijorat asosida ishlaydigan va an’anaviy xizmat ko‘rsatadigan do‘konlariga xos bo‘lgan xizmat va tijorat funksiyalarini bajaradigan avtomatlashtirilgan tizim: to- varlarni namoyish qilish va tavsiflash, buyurtmalarni qabul qilish va qayta ishlash, xaridorga texnik va boshqa yordam ko‘rsatish, yetkazib berish va boshqalar.
Internet- do‘kon bu ixtisoslashgan sayt bo‘lib, uning yordamida tovarlar (xizmatlar) haqidagi ma’lumotlar bilan oldindan tanishib chiqib, tovarlar va xizmatlarni interfaol ravishda sotib olish yoki sotish imkonini beradi.
Internet-do‘kon - bu elektron tijoratga yo‘naltirilgan
dasturlarning ma’lum bir qatoriga ega bo‘lgan loyihadir.
An’anaviy do‘konlardan farqli o‘laroq, elektron do‘kon yanada kengroq tovar va xizmatlarni taklif qilishi mumkin; iste’- molchilarga tovarlarning xususiyatlari to‘g‘risida to‘liq ma’lumot berish mumkin.
Zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda, har bir xaridorga u bilan oldingi tajribani hisobga olgan holda individual yondashuv ishlab chiqiladi.
Onlayn do‘kon do‘kon egasi uchun ham, xaridor uchun ham bir qator afzalliklarni yaratadi.
Internet do‘kon egasiga quyidagilarga uchun qulaylik yara- tadi:

• 
  Internetda doimiy ravishda mavjud bo'lgan bozorda taklif qilinadigan tovarlar yoki xizmatlarning elektron katalogini yarat- ish;
  
• 
  kechayu-kunduz savdo kanallarini tashkil qilish;
  
• 
  do‘konning ishini mustaqil ravishda boshqarish, taklif etilayotgan tovarlar va xizmatlar haqidagi ma’lumotlarni tezda yangilash;
  
• 
  buyurtmalarni qabul qilish tizimini avtomatlashtirish (buyurtma bo‘yicha operatsiyalar to‘g‘risidagi xabarlar xaridorga avtomatik ravishda yuboriladi);
  
• 
  ichki ayirboshlash kursidan foydalangan holda hujjat- larning (valyuta, dollar, yevro, so‘m ) ko‘p valyutali hisobotini saqlash va yuritish;
  
• 
  xaridorning toifasini avtomatik ravishda aniqlash usulini (ulgurji, chakana) o‘rnatish;
  
• 
  olis filiallar va biznes sheriklariga xizmat ko‘rsatish uchun biznesdan biznes tizimida ishlarni tashkil qilish;
  
• 
  marketing tadqiqotlar va bir mijozlar bazasini yaratish maqsadida qayta aloqa (so‘rovnomar, anketa, tanlovlar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri pochta, va hokazo) o‘rnatish;
  
• 
  do‘konning ishini avtomatik ravishda shakllanadigan statis- tika asosida tahlil qilish;
  
• 
  o‘z biznesi uchun samarali reklama ko‘magi;
  
• 
  zudlik bilan hisob-kitob qilish uchun bitta yoki bir nechta onlayn to‘lov tizimlarini ulash;
  
• 
  xaridorga tovarlarni yetkazib berish xizmatini tashkil qi- lish;
  
• 
  onlayn maslahatni ulang (real vaqt rejimida xaridor bilan aloqa qilish imkoniyati);
  
• 
  saytdagi yangiliklar tizimini ulash;
  
• 
  mijozlarga do‘kondagi yangi mahsulotlar to‘g‘risida
  

ma’lumot beradigan axborot byulleteni yaratish;

• 
  do‘konni omborxona va buxgalteriya kabi ofis tizimlari bi- lan integratsiyalash, ma’lumotlarni elektron do‘kon ma’lumotlar bazalariga o‘tkazish jarayonini avtomatlashtirish.
  

Internet do‘kon xaridorga quyidagilarga imkon beradi :

• 
  katalogdan mahsulotni tanlash va web- interfeys yordamida on-layn tartibda buyurtma berish;
  
• 
  har qanday qulay vaqtda oldi-sotdi bitimini tuzish;
  
• 
  mavjud usullardan biri yordamida to‘lovni amalga oshirish;
  
• 
  joylashtirilgan buyurtmaning tasdig‘ini olish;
  
• 
  onlayn rejimiga joylashtirilgan buyurtmaning joriy holatini doimiy kuzatib borish.