N. X. Ermatov, B. Y. Nomozov, D. G’. Azizova, M. X. Ashurov, A. I. Abdirazakov, R. S. Bekjonov

Ishchi va oxirgi klapanlar. Ishlatish jarayonida qatlam bosimining tushishi 
natijasida quduq tubi bosimi tushadi. Bu o‘znavbatida quduqda suyuqlik sathini 
pasaytiradi va ko‘taruvchi quvur botirilish chuqurligini kamaytiradi. Shuning uchun 
kompressorlar ishchi bosimi to‘liq foydalanilmaydi.
Suyuqlik debitini bir xil saqlash uchun, sath ostida botirilish chuqurligini 
o‘zgaras bo‘lishini ta‘minlash kerak bo‘ladi. Bu jarayonni quduqni ishlatish vaqtida 
amalga oshirish juda qiyin kechadi. Bu muammoni yechish uchun ko‘taruvchi 
quvurga ishchi klapan o‘rnatiladi. 
Taqsimlovchi tarmoqda gazning bosimi u yoki bu sabablarga ko‘ra o‘zgarsa 
ishchi klapanni o‘rnatish tavsiya qilinadi. 

---

157 
Birinchi klapanni o‘rnatish chuqurligi 10.20-formuladan aniqlanadi. Gaz 
taqsimlovchi tarmoqdagi ishchi bosimdan to‘liq foydalanish uchun ishchi klapani har 
45-50 m ga o‘rnatiladi. 
Ko‘p holatlarda ishchi klapan sifatida ishga tushirish klapanidan 
foydalaniladi. Masalan Y-1-M klapaniga ayrim o‘zgartirishlar kiritib ishchi klapan 
sifatida foydalanish mumkin. Ishga tushirish klapanini yig‘ishga nisbatan, ishchi 
klapanni yig‘ish nipel 7 holatini o‘zgarishi bilan farq qiladi. Ishchi klapan nipeli 7 
teskari aynaltirilgan bo‘lib, klapin sedlosiga katta yuza bilan joylashadi va yopuvchi 
bosimlar farqning kichik bo‘lishiga olib keladi. 
Kompressor usulida ishlatishda ishchi agentni ko‘taruvchi quvurga kiritish 
ochiq bashmakdan emas, undan 50-60 m yuqoriroq joylashgan oxirgi klapandan 
amalga oshirish maqul hisoblanadi. Bu quduqni ishlatishdagi pul‘satsiyni yo‘qatadi. 
a b 
10.5-rasm. Oxirgi klapan sxemasi 
a: 1-diflektor; 2-klapan; 3-sedlo; 4-prujina; b:1-nipel ; 2-kalapan; 3-korpus; 4-
prujina; 5-prujina qalpog‘i; 6-deflektor. 
10.5-rasmda oxiirgi klapan sxemasi keltirilgan. Xususan klapan 2 prujina 4 
bilan sedlo 3 ga tegib turadi. Bu holatda klapan yopiq bo‘ladi.Gaz quvur ortidagi 
suyuqlikni klapandan pastga siqqandan keyin, quvur va quvur orti bosimlar farqi 100-
150 kPa ga yetadi, klapan ochiladi va gaz deflektor 1 orqali quvurga kira boshlaydi. 
10.5-rasmda ko‘rsatilgan klapanda bosim 100 dan 130 kPa gacha o‘zgarganda o‘tish 

---

158 
teshigi maydoni 0 dan 150 mm
2 
gacha o‘zgaradi. Shunday qilib klapan orqali quvurga 
faqat gaz kiradi va bashmakdan faqat suyuqlik kiradi. 
Oxirgi klapan sifatida Y-1-M klapanidan foydalanish ham mumkin. Bu 
klapanda (10.4-rasm) halqa 9 to‘liq olib tashlanadi yoki nipel 10 ning teshigi to‘liq 
ochiladi. Nipel 7 ni teskari qilib mahkamlanadi, shuning hisobiga gaz nipel 10 ning 
teshiklaridan kirish bilan birgalikda nipel 7 dan ham kiradi. Barcha teshiklar kesimi 
yuzi 120 mm
2
ga teng bo‘ladi. 
10.6-pasm. Chuqurlik klapanining ishlash sxemasi 
10.6-pasmda ishga tushiruvchi s
n
ishchi s
p
va oxirgi klapanlar s
k
bilan 
jixozlangan kompressor qudug‘i ishlash sxemasi keltirilgan: 
a – o‘zlashtirish boshlanishidan oldingi quduq; 
b – quvur ortidagi suyuqlik s
n1
ishga tushirish klapanigacha bostirilgan; 
ko‘taruvchi quvur orqali suyuqlikning birinchi qismi yer yuzasiga chiqarilgan; 
v- quvur ortidagi suyuqlik s
n2
ishga tushirish klapanigacha bostirilgan; bu 
vaqtda s
n1
klapan yopiq, gaz klapan s
n2
orqali kiradi; 
g- quduq gazni ishchi klapan s
p1
orqali haydab ishlatilmoqda; barcha ishga 
tushirish klapani yopiq; 

---

159 
d- ko‘targichning ishlash sharoyiti o‘zgarishida (qatlam bosimi tushganda, 
gaz taqsimlovchi setda bosim ko‘tarilganda) quduq s
p2 
ishchi klapani bilan ishlatiladi. 
Ko‘targichning ish rejimi o‘zgarishi natijasida ishchi klapanlar ketma - ket 
ishga tushadi, bu vaqtda yuqoridagi klapanlar bosimlar farqi ta‘sirida yopiladi. 
e- suyuqlik sathi oxirgi klapandan tushgandan keyin gaz ko‘taruvchi quvurga 
faqat doim ochiq turadigan oxirgi klapandan s
k
kiradi.