Nabiyeva dilnozaning biokimyo va molekular biologiya fanidan

Gormonlarning ta’sir mexanizmi. Gormonlarning ta’sir mexanizmi haligacha to’liq aniqlanmagan. Gormonlar o’z ta’sirini organizmga hujayra membranalaridan o’tishini o’zgartirish yo’li bilan va hujayra yadrolaridagi genetik jarayonlarni stimullash yo’li bilan ferment tizimlarini faollashtirish yoki to’xtatish yo’li bilan ta’sir ko’rsatadi deb hisoblaydilar.
Gormonlar fermentlarga qo’shilib ularningg buzilishini o’zgartiradi va bu bilan fermentativ reaksiyalarning kechishiga ta’sir qiladi degan taxminlar ham bor. Lekin gormonlarning bunday mexanizmlar ta’siri ularning ayrimlari uchungina ko’rsatilgan.
Me’daosti bezining gormoni insulinning hujayra membranalaridan glyukozaning o’tish xususiyatiga ta’siri juda yaxshi o’rganilgan, ya’ni insulin membranalarni o’tkazuvchanlik xususiyatini yaxshilaydi. Xuddi shunday xususiyatga jinsiy gormonlar va o’sish gormoni ham egadirlar. Lekin buyrakusti bezining po’stloq qismining gormonlari; gidrokortizon va kortikosteronlar hujayra membranalarining o’tkazish xususiyatini pasaytiradi.
Deyarlik barcha gormonlar, hujayralarning genetik apparati orqali ta’sir ko’rsatish xususiyatiga ega (me’da osti bezi, qalqonsimon bez, buyrakusti, jinsiy bezlar, gipofizning gormonlari) va nuklein kislotalar oqsillarni sintezlanishida ishtirok etadi.
Masalan insulin glyukozaning parchalanishini bajaruvchi fermentlarni sintezlanishida faol ishtirok etadi. Bu gormonning taqchilligi paytida glyukozaning parchalanish jadalligi juda pasayib ketadi, bu esa o’z navbatida qon tarkibida glyukozani miqdorini ortishiga olib keladi.
Ko’pchilik steriodli gormonlar axborotchi RNKning sintezlanishini tezlashtiradi va shu yo’l bilan oqsillar va ayrim oqsil-fermentlarni sintezlanishini faollashtiradi.
Ayrim gormonlar hujayra yadrosiga kirib xromatin (oqsil va DNK kompleksi) bilan bog’ hosil qiladi, ya’ni genetik material bilan birikadi va irsiy axborotlarning navbatma navbat va to’liq namoyon bo’lishini boshqaradi.
Gormonlar va stress. Ichki sekresiya bezlari asab tizimi bilan bir qatorda stress sharoitlarda organizmning moslanish reaksiyasini, ya’ni favqulodda yuzaga keluvchi tashqi muhitlar ta’siri natijasida yuzaga keluvchi (sovuqqa qotish, muhit haroratini ko’tarilishi, jarohatlar, infeksiya, zaharlanish va h.z.) kuchlanishga moslanishini ta’minlaydi.
Kanadalik tadqiqotchi G.Selye stress haqidagi ta’limotni fanga kiritdi (ingl. stress- kuchlanish). Stress paytida bir qator umumiy moslanish sindromlari deb ataladigan moslanish o’zgarishlari yuzaga keladi. Barcha turdagi stresslarga xos bo’lgan bunday o’zgarishlar organizmni hayotini saqlab qolish uchun qaratilgandir. Gipofiz va buyrakusti bezlari po’stloq qatlami ishtirokisiz umumiy adaptatsion sindromlarni rivojlanishi mumkin emas. Agar hayvonlarning gipofiz yoki buyrakusti bezlari olib tashlansa, favquloddagi qo’zg’atuvchi ta’siri ostida halok bo’lishi mumkin. Adaptasiya sindromni rivojlanishining uch bosqichi farqlanadi: I-bosqich bezovtalanish reaksiyasi – glyukokortikoid va adrenokortikotrop gormonlarining qonga ajralishini tezlashishi bilan birga kechadi, bu esa organizmni qo’zg’atuvchilar ta’siriga moslashishini ta’minlaydi; II-bosqich –ta’sirotchilar ta’siriga organizmni chidamliligi ya’ni rezistentligini oshiradi – gipofizning oldingi qismini va buyrakusti bezining massasini ortishi (gipertrofiya), adrenokortekotrop gormoni va glyukokortikokoidlarni katta miqdordagi sekresiyasi bilan xarakterlanadi, bu esa o’z navbatida organizmni noqulay ta’sirotlar ta’siriga chidamliligini rivojlanishini ta’minlaydi; III-bosqich – oriqlab ketish – bezlar yetarli darajadagi himoya gormonlarini ishlab chiqaolmasligi bilan xarakterlanadi. Bu esa moslanish jarayonini buzadi va organizmni holati yomonlashib uning o’limiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, favqulodda qo’zg’atuvchilar ta’siriga organizmni moslanishi uchun yetarli miqdorda AKTG va glyukokortikoidlarni yetarlicha sekretsiyasini talab etadi. Bu gormonlarni Selye moslovchilar deb atadi.
Gipofiz va buyrak usti bezining po’stloq qismini stessorli reaksiyalarga qo’shilishi eng avvalo reflektor yo’l bilan gipotalamusning funksional faolligining ortishi ishtirokida, (stressorlar, ekstero – va interoreseptorlarga ta’sir etib gipotalamusga qator impulslar oqimini yuboradi), asab tizimining simpatik bo’limini qo’zg’atilishi orqali va nihoyat bosh miya po’stlog’idan chiquvchi impulslar natijasida yuz beradi (ruhiy stress).