Nafas olish koefisenti va nafas olish ekologiyasi

9-ma’ruza
NAFAS OLISH KOEFISENTI VA NAFAS OLISH EKOLOGIYASI
Reja
1. A.N.Baxning peroksid nazariyasi va uning mohiyati.
2. V.I.Palladinning vodorodni faollashtirish nazariyasi.
3. Nafas olish va bijg’ishning o’zaro aloqasi.
4. Nafas olish bosqichlari.Anaerob nafas olish.
5. Aerob nafas olish. Krebs sikli va uning mohiyati.
6. Nafas olishning pentozofosfat sikli.
7.Nafas olish jadalligi va uning o’simliklar holatiga bog’liqligi.
8. Nafas olish jadalligiga tashqi sharoit omillarining ta’siri.
9. Don, meva va sabzavotlarni saqlashda nafas olishning ahamiyati.
10. O’simliklarning nafas olishiga ichki va tashqi omillarning ta’siri.
11. Mahsulotlarni sifatli saqlash jarayonida nafas olish jadalligini boshqarish usullari.


Tayanch iboralar:

Peroksid nazariyasi, inert kislorod, vodorodnig faollashtirish nazariyasi, bosqichlari, tenglamasi, nafas olish, bijg’ish, energiya darajasi, genetik aloqasi, pirouzum kislota, fermentlar, uglevodlar, anaerob, aerob, glikoliz, organik kislotalar, sikllar.

Aerob, glikoliz, organik kislotalar, sikllar nafas olish jadalligi, o’simlik turlari, yoshi, ekologik muhit, quruq urug’lar, unayotgan urug’lar, kislorodni miqdori, karbonat angidridni miqdori, harorat darajasi, suvning miqdori, yorug’lik energiyasi, don, meva, sabzavotlar, sifati, muddati, mahsulotlar.
O’quv adabiyotlari: 1. Beknazarov B.O. O`simliklar fiziologiyasi. 197-205- betlar
2. Xo’jayev J. O’simliklar fiziologiyasi. 90-98 betlar


NAFAS OLISH KOEFFISIYENTI
O’simliklarning nafas olish jarayonida ajralib chiqqan karbonat angidridning yutilgan kislorodga bo’lgan nisbatiga - nafas olish koeffisiyenti deyiladi ( NK ):

Biologik oksidlanish jarayonida uglevodlardan tashqari boshqa organik moddalar (yog’lar,yog’ kislotalari, oqsillar va boshqalar) ham ishtirok etishi mumkin. Shuning uchun nafas olish jvarayonida ishtirok etadigan organik modda turiga qarab nafas olish koeffisiyentining darajasi ham har xil bo’ladi.
Nafas olish jarayonida uglevodlar ishlatilsa koeffisiyent birga teng bo’ladi :

C₆H₁₂O₆ + 6 O₂ 6CO₂ + 6H₂O + energiya

Chunki bir molekula glyukozaning oksidlanishi uchun olti molekula kislorod yutiladi va olti molekula karbonat angidrid ajralib chiqadi.
Nafas olish jarayonida yog’ kislotalari va oqsillar ishlatilsa, nafas olish koeffisiyenti birdan kichik bo’ladi. Chunki bu organik moddalarning tarkibida kislorodning miqdori uglerod va vodorodga nisbatan juda kam, shuning uchun ularni oksidlantirish uchun ko’proq kislorod sarf etiladi. Masalan, stearin kislotasining biologik oksidlanishi:


C₁₈H₃₆O +260₂ 18CO₂ +18H₂O +energiya

Nafas olish jarayonida organik kislotalar ishlatilsa, nafas olish koeffisiyenti birdan yuqori bo’ladi. Chunki bu molekula tarkibida kislorod uglerod va vodorodga nisbatan ko’p va uni oksidlantirish uchun kamroq kislorod sarflanadi. Masalan, otquloq kislotasining biologik oksidlanishida nafas olish koeffisiyenti 4 ga teng ;



2 C₂ H₂O₄ + O ₂ 4CO₂ + 2 H₂O +energiya

Nafas olish koeffisiyentining darajasi nafas olish mahsulotiga bog’liqligi faqat kislorod miqdori yetarli sharoitda sodir bo’ladi. Lekin oksidlanish kislorodsiz (anaerob) muhitda borganda nafas olish keffisiyentining darajasi o’zgarishi mumkin. Masalan, urug’lar kislorod kam yoki anaerob sharoitda nafas olganda (suvga botirilib saqlansa) havodan O₂ yutilmaydi, lekin CO₂ ajralib chiqadi. Bunday nafas olish koeffisiyenti birdan yuqori bo’ladi.

Nafas olishning sxematik tenglamasi bu murakkab fiziologik jarayonni to’la xarakterlay olmaydi. Chunki juda ko’p oraliq reaksiya­lar sodir bo’ladi. Natijada kimyoviy energiya oz-ozdan ajralib chiqadi va o’zlashtiriladi. O’zlashtirilmay qolgani esa issiqlik energiyasiga aylanadi va tarqaladi.

Nafas olishda organik moddalarning kislorod yordamida anorganik moddalarga parchalanishi mazkur jarayonining o’ziga xos xususiyatlari borligini ko’rsatadi. Chunki organizdan tashqarida bu organik moddalar molekulyar kislorod bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Nafas olish jarayonining ana shu o’ziga xos xususiyatlarini aniqlab nafas olish ximizmining hozirgi zamon tushunchasiga asos solgan olimlar : A.N.Bax, V.I.Palladin va S.P.Kostichevlar hisoblanadilar.
A.N.Baxning peroksid nazariyasi , 1897 yilda A.N.Bax biologik oksidlanishning peroksid nazariyasini ishlab chiqdi. Unga ko’ra atmosferadagi molekulyar kislrod inert holatda bo’lib, organik moddalarni oksidlay olmaydi. Buning uchun uning tarkibidagi qo’sh bog’ning bittasi uzilishi va faol holatga o’tishi zarur:

O = O - O - O -

inert faol
kislorod kislorod
Kislorod oson oksidlanuvchi modda (A) bilan birikib qo’sh bog’dan bittasi uziladi va peroksid (AO₂) hosil qiladi :

O

1) A + O₂ A
O
A.N.Baxning fikricha akseptor (A) bilan birlashib faol holatga o’tgan kislorod boshqa moddani (V) ham oksidlantirishi mumkin :
O



2) A ±B AO+BO
O

3) AO + B BA+BO
Natijada akseptor vazifasini bajaruvchi osonlik bilan oksidlanuvchi modda (A) yana ajralib qoladi. Organik modda (B) esa to’la oksidlanadi. A.N.Bax kislorodni faollovchi moddalarni oksigenazalar deb atadi. Oksigenezalarga o’simliklar to’qimasida ko’p tarqalgan har xil kimyoviy birikmalar kiradi. Oksigenazalardagi faollashgan kislorod oksidlanayotgan substratga ko’chiriladi. Ma’lum vaqt fanda, bu jarayonda peroksidaza fermenti muhim ahamiyatga ega, degan fikr hukm surdi.
Lekin 1955 yilda Yaponiyada (O.Xayaishi va boshqalar) va AQShda (G.S.Mezon va boshqalar) molekulyar kislorodning organik moddalar bilan birikishi mumkinligini isbotlashdi.
Hozirgi vaqtga kelib, ma’lum bo’lishicha A.N.Bax nazariyasining nafas olishga aloqasi yo’q. Ammo u nafas olish jarayonining ximizmini o’rganishga yo’l ochib berdi. Chunki bu nazariyada kislodni faollashtirishning zamonaviy mexanizmini ishlab chiqish uchun asos solingan edi
V.I.PALLADINNING VODORODNI FAOLLASHTIRISH NAZARIYASI.
Biologik oksidlanish jarayonining mexanizmini o’rganishda I.Palladinning (1912) ishlari muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Uning nazariyasiga ko’ra o’simlik xromogenlari substratdagi vodorodni o’ziga biriktirib oladi va keyinchalik ularni kislorodga o’tkazadi. Bu nazariya bo’yicha nafas olish ikki bosqichdan iborat : 1) anaerob, 2) aerob:

1) C₆H₁₂O₆ + 6H₂O + 12R 6CO₂ + 12RH₂

2) 12RH₁₂ + 6O₂ 12R + 12H₂O
Birinchi rayeksiya nafas olish jarayonining anaerob, ikkinchi reaksiya- aerob bosqichini ifodalaydi. R - rangli nafas pigmenti, RH₂ - rangsiz nafas olish xromogeni. Birinchi reaksiyada reduktaza fermenti yordamida substratdan vodorod atomlari qabul qilinib, nafas olish pigmentiga (R) o’tkaziladi va nafas olish xromogeni (RH₂) hosil bo’ladi. Hamma CO₂ ham shu anaerob jarayonda ajralib chiqadi. Ikkinchi reaksiyada molekulyar kislorod ishtirok etib, xromogenlarni (RH₂) nafas olish pigmentlarigacha oksidlaydi va ular yana vodorodning akseptori vazifasini bajaradi. Bu reaksiyalarda kislorod RH₂ dan elektronlar va protonlarni tortib oladi va natijada suv hosil bo’ladi. Keyingi izlanishlarda, V.I.Palladin nazariyasi , ya’ni nafas olishda anaerob va aerob bosqichlarning mavjudligi hamda bunda suv ishtirok etishi to’la tasdiqlandi.
1912 yilda nemis bioximigi G.Viland ham biologik oksidlanish vodorodning ajratib olinishi bilan bog’liq ekanligini ko’rsatgan edi.
Nafas olishda suvning ishtirok etishi va kislorod vodorodning oxirgi akseptori ekanligini 1955 yilda B.B.Vartapetyan va L.A.Kursanov tajriba asosida isbotladlar.
Buning uchun ular izotoplar ( O¹⁸ ) usulidan foydalandilar.
NAFAS OLISh VA BIJG’IShNING O’ZARO ALOQASI. S.P.Kostichev (1910) ko’rsatishi bo’yicha nafas olish va bijg’ishlar bir xil jarayonlar bilan shakarlarning parchalanishidan boshlanadi. Keyinchalik nafas olish CO₂ va suvning, bijg’ish esa CO₂ va spirtning hosil bo’lishi bilan yakunlanadi. Buni quyidagi sxemada ko’rsatish mumkin :

Nafas olish CO₂ + H₂O

+ O₂

C₆H₁₂O₆ oraliq moddalar

- O₂

CO₂ + spirt
bijg’ish
Keyingi yillarda nemis bioximigi K.Neyberg, S.P.Kostichev va boshqalarning ilmiy izlanishlari asosida aniqlanishicha nafas olish va bijg’ish jarayonlari bir-biri bilan oraliq mahsulrot pirouzum kislota orqali bog’liqdir .

+ O₂

6 CO₂ + 6 H₂O|



C₆H₁₂O₆ 2 CH₃COOH

piruvat
- O₂

2CO₂+2C₂H₅OH
Hozirda aerob xarakterga ega bo’lgan nafas olish jarayoni ikki bosqich dan iborat ekanligi tasdiqlandi. Birinchi, boshlang’ich - anaerob nafas olish jarayonida murakkab organik moddalar (uglevodlar) oddiy organik moddalarga parchalanadi (pirouzum kislotasiga). Ikkinchi, asosiy - aerob sharoitda piruvat kislotasi karbonat angidrid va suvga parchalanadi. Bunda fermentlar tizimi ham faol ishtirok etadi.