Namangan davlat universiteti akayeva marapat abduxalikovna

1.8 Ijtimoiy ta’minot huquqi manbalari sanaluvchi normativ-huquqiy 
hujjatlarni vaqt, fazo va shaxslar o‘rtasida amal qilishi
Qonun hujjatlarining vaqt, xudud va shaxslar o‘rtasida amal qilishiga doir 
qoidalar yuqorida qayd etib o‘tilgan "Normativ huquqiy hujjatlar to‘g‘risida"gi 
qonunda nazarda tutilgan.
Ijtimoiy ta’minot sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlar vaqt, hudud (fazo) va 
shaxslar orasida qo‘llaniladi hamda ushbu muhitlarda amal qilish xususiyatlarini 
to‘g‘ri tuShunib yetish ularning to‘g‘ri tatbiq etilishi, qonunchilikning 
mustahkamlanishi, xatolar oldining olinishida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Ijtimoiy ta’minot sohasidagi qonun hujjatlari vaqt doirasida kuchga kirgan 
paytidan boshlab bekor qilinguniga qadar yoki uning o‘rniga boshqa normativ-
huquqiy hujjat qabul qilinguniga qadar amalda bo‘ladi. Ularning vaqt doirasida 
amalda bo‘lishi, kuchga kirish vaqti, bekor qilinishi yoki amal qilishining 
tugatilishi masalalari O‘zbekiston Respublikasining «Normativ-huquqiy hujjatlar 
to‘g‘risida»gi qonunida (26-modda) belgilab qo‘yilgan.
Ijtimoiy ta’minotga oid normativ-huquqiy hujjatlar odatda O‘zbekistonning 
butun hududida amal qiladi. Ammo uning bevosita o‘zida yoki normativ-huquqiy 
hujjatni amalga kiritish to‘g‘risidagi qarorda uning
hudud bo‘yicha ta’siri cheklanishi mumkin (masalan, rayon koeffitsienti qo‘shib 
berish haqidagi aktlar faqat tegishli hududlarda qo‘llanilishi va hokazo).
Ijtimoiy ta’minot munosabatlariga taalluqli bo‘lgan qonun hujjatlari shaxslar 
o‘rtasida amal qiladi va bunda ular odatda barcha yuridik va jismoniy shaxslar 
uchun majburiy kuchga ega bo‘ladi.
«Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida»gi qonunning 29-moddasida:
«Normativ-huquqiy hujjatlarning amal qilishi O‘zbekiston Respublikasining 
fuqarolari va yuridik shaxslariga, agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro 
shartnomasida boshqa qoida belgilanmagan bo‘lsa, shuningdek, O‘zbekiston 

---

37 
Respublikasi hududidagi xorijiy yuridik shaxslarga, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi 
bo‘lmagan shaxslarga tadbiq etiladi», deyiladi.
Normativ-huquqiy hujjatning o‘zida u qo‘llaniladigan shaxslar doirasi 
cheklab qo‘yilishi mumkin. Masalan, «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti 
to‘g‘risida»gi qonunda belgilangan pensiya olish huquqi faqat jismoniy 
shaxslargagina taalluqli, yoki bo‘lmasa, pensiya jamg‘armasiga ish haqi fondidan 
badallar to‘lash majburiyati faqat yuridik shaxslargagina qo‘llaniladi va hokazo.
Ijtimoiy-ta’minotga oid qonun hujjatlarini sharhlash - uning mazmunini 
ochib berish, noaniqliklar yuzasidan tuShuntirish berishdan iborat. Ularni rasmiy 
sharhlash va ilmiy sharhlash o‘zaro farqlanadi.
Ijtimoiy ta’minot sohasidagi qonun hujjatlarini rasmiy sharhlash «Normativ-
huquqiy hujjatlar to‘g‘risida»gi qonunning 31-moddasida bayon etilgan. Rasmiy 
sharhlash O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi tomonidan yoki qonun 
hujjatini qabul qilgan davlat organi tomonidan amalga oshirilishi mumkin
24
.
Qonun hujjatlarini ilmiy sharhlash ayrim olimlar, mutaxassislar, ilmiy
muassasalar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Rasmiy
sharhlashdan 
farq qilib, ilmiy sharhlash qoidalari majburiy yuridik kuchga ega bo‘lmaydi va 
qonun mazmunini to‘g‘ri tushunish, to‘g‘ri qo‘llashga yordam berishga qaratiladi. 
Bunday norasmiy sharhlash ayrim hollarda sud organlari tomonidan ham amalga 
oshirilishi mumkin.