Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

N ik k o lo M a k ia v elli 
(1469-1527) italyan U yg’onish davrining yirik vakili 
b o ’lib, "Podshoh", "Tit Liviyning birinchi dekadasi (o ’n kitobi) haqida 
m ulohazalar", "Florensiya tarixi" kabi asarlar qoldirgan. Makiavelli siyosiy 
hodisalar, ijtim oiy voqealar haqida gapirganda teologiyaga, diniy asoslarga 
um um an o ’rin qoldirm aydi. Shu m a’noda u o ’rta asrlar va antik dunyoda 
kuzatilm agan yangi bir qonun bilan chiqadi: siyosiy voqealar, davlat shakllarining 
o ’zgarishi xudoning irodasi bilan yoki kishilarning istagi va fantaziyasi bilan emas, 
balki o b ’ektiv ravishda "hodisalam ing tasaw urdagi emas, tabiiy ravishdagi 
kechishi" ta ’sirida yuz beradi. U davlatga xos hayotni teologiyadangina emas, balki 
axloqdan ham ajratib tashlaydi.
Podshoh hokim iyati mustahkam asosga qurilm og’i kerak, aks holda u 
qulaydi. "...barcha davlatlarda hokimiyat asosida yaxshi qonunlar vay ax sh i armiya 
turadi. Y axshi arm iya b o ’lmagan joyda yaxshi qonunlar b o ’lmaydi va aksincha 
yaxshi yarm iya b o ’lgan joydagi qonunlar yaxshi bo’ladi". Shundan ko ’rinib 
turibdiki, M akiavellida qonunlarning (demak, davlat hokimiyatining) suyanchig’i -
61

---

arm iya, qurolli kuchlardir. Bunda huquq, adolat va shu kabilar haqida s o ’z ham
y o ’q-
M akiavelli har qanday tashqi ta ’sirlardan, shu jum ladan, axloqiy sifatlarning 
ta ’siridan xoli b o ’lgan va faqatgina podshohning istagiga mos faoliyat yuritadigan 
hokim iyat yashashga qobil deb biladi va uni m ustahkam lash y o ’lida podshohning 
har qanday hatti-harakati oqlanadi, deb hisoblaydi. Buni am alga oshirishning ikki 
y o ’li bor: biri - podshohni sevish, ikkinchisi - undan q o ’rqish. A lbatta ulam ing har 
ikkisi b o ’lishiga erishish yaxshi, am m o M akiavelli k o ’proq q o ’rqitishni tanlashni 
m a’qul k o ’radi. C hunki M akiavellining fikricha odam lar "yaxshilikni bilm aydigan, 
ikkiyuzlam achi va y o lg ’onchidir, ular xavfdan q o ’rqadilar va boylikka hirs 
q o ’yuvchidirlar". O ’z hokim iyatini saqlash uchun podshoh har qanday usullam i 
q o ’llashga haqli. Shafqatsizlikni ham m a vaqtda, tinch davrda ham, urush davrida 
ham q o ’llash m um kin. D avlat hokim iyatiga dushman b o ’lgan kishilam i podshoh 
o ’ldirib yuborishda erkindir. U javobgarlikdan q o ’rqm asligi kerak, chunki podshoh 
sud yurisdiksiyadan, y a ’ni javobgarlikka tortish tizim idan tashqarida va unga 
b o ’ysunm aydi.
Shunday qilib, oliy iroda hech kim ga va hech narsaga bog’liq b o ’lmasligi 
kerak va absolyut o ’z hukm ini ham m aning ustidan yuritishi lozim. A na shunday 
irodagina davlatning am al qilishini, uning qudratini va m am lakatdagi tartibni 
ta ’m inlashi mum kin.