Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

3. Evrova mamlakatlarida xavoliv sotsializm haaidaei ta ’limotlar
X V I-X V II asrlarda Evropa m am lakatlaridagi ijtimoiy fikrlar tarkibida 
jam iyatning kelajagi to ’g ’risidagi sotsialistik qarashlar ham vujudga keldi. Sotsial- 
utopistlar nom ini olgan m azkur y o ’naiish vakillari davlat, hokim iyat, huquq 
m uam m olariga 
o ’tm ishdagi 
ozchilikning 
irodasini 
ifodalovchi 
boshqarish 
shakllarini tugatib, m oddiy tengsizlikka chek q o ’ygan va xususiy m ulkka barham
berib, um um iy m ulkchilikka asoslangan jam iyatning siyosiy-yuridik sohalari 
qanday b o ’lishi kerak, degan m asalalar sababli e ’tibor qaratdilar.
Past tabaqa vakillarining asrlar m obaynida ijtimoiy adolatga intilishining 
aksi sifatida qaror topgan ana shu harakat tarkibida bir-biridan farqlanuvchi turli- 
tum an qarashlar vujudga keldi. U lam ing ba'zilari kelgusi jam iyat amal qilishining 
asosiy tam oyili sifatida tafakkurni, boshqalari - erkinlikni, uchinchilari - tenglikni 
va hokazolarni ilgari surardilar.
T o m a s M o r 
(1478-1535) ingliz gum anisti, "Utopiya" asarining m uallifi, 
xayoliy sotsializm sarchashm alaridan biri. U parlam ent a ’zosi sifatida qirol G enrix 
VIII ning m oliyaviy kirdikorlariga, uning zulm korligiga qarshi chiqadi va bu 
harakati bilan London m ayda burjuaziyasi o ’rtasida hurm at qozonadi. U G enrix 
VIII ning katsleri sifatida qirolning reform atorlik intilishlariga qarshilik qilgani 
uchun qatl qilinadi.
"U topiya" asarida u o ’z davrining ijtimoiy va siyosiy masalalari haqida fikr 
yuritadi. Bu asar dialog shaklida yozilgan b o ’lib, unda rasmiy siyosiy qarashlam i 
yoqlash va ularni inkor qilish o ’z aksini topadi. A sarning birinchi qism ida A ngliya 
ijtim oiy hayoti tanqid qilinadi, ikkinchi qism ida esa xayoliy U topiya orolidagi 
ja m iy a t va hayot haqida gapiriladi.
62

---

Angliya voqeligida shafqatsizliklar bilan sodir bo'lgan kapitalning dastlabki 
lo'planishini tanqid ostiga olgan Mor ularning sababchisi xususiy mulk ekanligida, 
hnyotni xuddi Utopiya oroligidagidek tashkil qilish uchun ijtimoiy mulkchilikka 
o ’tish kerakligini ta ’kidlaydi. Bunda ijtimoiy mulkchilik, yuqori darajada tashkil 
qilingan ishlab chiqarish, boshqaruvning m aqsadga muvofiqligi natijasida ijtimoiy 
boyliklarni adolatli va baravar taqsim lanishiga erishilgan. Barcha kishilarning 
huquqlari teng va ular m ehnat qilishlari kerak.
U ana shu jam iyatni m a’rifatli podshoh yordam ida yaqin kelajakda amalga 
oshirish mumkin, deb hisoblaydi. Xuddi ana shu holat m azkur dunyoqarashning 
xayoliy b o ’lib qolganligini belgilab berdi.
U ning fikricha, jam iyat - boylarning fitnasi natijasidir. Davlat esa - ulam ing 
oddiy qurolidir. Undan boylar xalqni itoatda tutib turish, o ’zlarining g ’arazli 
maqsadlarini him oya qilish uchun foydalanadilar. Ular aldov, kuch va ayyorlik 
bilan kam bag’allarni o ’zlariga bo ’ysundiradilar. Bu narsalam i ular qonun 
yordam ida, hokim iyatning buyrug’i, davlatning irodasi sifatida va davlat nomidan 
am alga oshiradilar.
U topiya orolida xususiy mulk y o 'q . Er - ijtimoiy mulkdir. Ishlab chiqarilgan 
barcha m ahsulot jam iyatniki. Ularni esa biror bir narsa ishlab chiqarishga 
ixtisoslashgan hunarm and-oilalar ishlab chiqaradi. Ish kuni 6 soatdan iborat. 
Barcha ishlaydi.
Utopiyada muhtojlik nimaligini hech kim bilmaydi. Bunga esa o ’ziga xos 
y o ’l bilan erishiladi. Birinchidan, barcha erkak va ayollar majburiy ravishga 
m ehnatga jalb qilinadi. Ikkinchidan, ehtiyojlam ing eng minimal darajaga 
qisqartirilishiga erishiladi, y a ’ni har qanday dabdababozlik, taqinchoqlar, ortiqcha 
kiyim -kechak, uy-joy va ovqatlanishga chek q o ’yilgan.
Shuni ta'kidl&sh kerakki, Utopiyada qullar ham mavjud. M orning fikricha 
m azkur orol odam lari uchun eng iflos ishlarni bajarish uyat, shuning uchun 
qassoblik, turli-tum an chiqindilarni chiqarish kabi ishlar qullar zimmasiga 
yuklatilgan. Bunday ishlarni bajarishga ko ’ngillilar deyarli bo’lmaganligi sababli 
qullarga ehtiyoj tu g ’ilgan. Harbiy asirlar, jazoni o ’tayotgan jinoyatchilar, boshqa 
davlatlarda o ’limga hukm qilingan, ammo o ’topiyaliklar tomonidan sotib olingan 
kishilar qullar hisoblanishadi. Q ullik avloddan avlodga o ’tmaydi, ularning 
farzandlari - ozod odam lardir. Ularning o ’zlari ham qullikdan ozod b o ’lish 
im koniyatlariga ega.
M orning Utopiya davlati federativmi yoki unitarligi unchalik aniq aks 
ettirilm agan. Ammo unda boqaruv tizimi aniq ifodalangan: har 30 oila filarx deb 
ataluvchi boshqaruvchini saylaydi, 10 filarx esa bitta protofilarxni 
saylaydi. 
M axsus y ig ’ilishda filarxlarning barchasi yopiq ovoz berish yo ’li bilan davlat 
boshlig’ini (p rin sep sn i) saylashadi, u umrbod saylanadi. Ammo u zulmkorlikka 
intilsa, uni bo ’shatadilar. Q olgan m ansabdorlar esa tajribali kishilar bo ’lib, har yili 
saylanadilar. M uhim ishlar prinseps, senat va xalq vakillari bilan birgalikda 
echiladi. Bunday m uhim ishlar jum lasiga m a'm uriyat ishlari, xo’jalik rejalari, 
ijtimoiy om borlardan ishlab chiqarilgan m ahsulotlami tarqatishni hisobga olish va 
hisobot ishlari va boshqalar kiradi.
63

---