Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

n orm ativ 
p rogn ozlash tirish
ham 
majud. 
Uni 
ko ’pincha 
obrazli 
qilib 
"teskari
135

---

prognozlashtirish" ham deyishadi, chunki bunda tadqiqot kelajakdan hozirga qarab 
y o ’naltirilgan b o ’ladi. Bunda hodisalam ing maqbul (yaxshi, kerakli, zarur) deb 
qabul qilingan holatiga erishish uchun nim alar qilinishi kerakligi izlanadi. Y a ’ni 
m uayyan norm a, qaror, ideal, m aqsad qo ’yilib, unga qanday erishish y o ’li izlanadi. 
Bunday prognozlashtirish quyidagi savolga javob beradi: "M uayyan m aqsadga 
erishish yoki qabul qilingan qarorni bajarish uchun nima qilish kerak?" N orm ativ 
prognozlashtirishning predm eti su b ’ektiv om illardir (g ’oyalar, farazlar, taxm inlar, 
niyatlar, m o’ljallar, axloqiy norm alar, 
ijtimoiy m aqsadlar va shu kabilar). 
Tarixdan m a’lum ki, ular amal qilayotgan jarayonlar xarakterini o ’zgartirish, sifat 
jihatdan yangi reallikning vujudga kelishida ju d a katta aham iyatga ega. Bunda 
m avjud hodisaga taalluqli qanday tendensiyalar optim al o ’zgartirilsa kutilgan 
natijaga olib kelishi m um kinligi aytiladi.
N orm ativ prognozlashtirish ekstrapolyasiyaga, y a ’ni narsa va hodisalam ing 
bir qism ini kuzatish asosida olingan xulosalarni uning boshqa qism iga ham
taalluqli deb hisoblash va ularga ham tatbiq etishga asoslangan yondoshuvning 
prinsipial jih a td a n
etarli 
em asligining va 
insoniyat jam iyati 
faoliyatida 
m aqsadlarning o ’rni va aham iyatining tan olinishi sifatida qabul qilindi. Hozirgi 
paytda bu soha m utaxasislari kelajakni qidiruvchi prognozlashtirish norm ativ 
prognozlashtirish bilan to ’ldirilishi kerak, degan fikrlarni aytm oqdalar. A na 
shundagina "inson odam lar energiyasini nazorat qilish va uni y o ’naltirishga qodir 
b o ’lgan qudratli vositani yaratishi va tarixning rivojlanishiga ta ’sir qilishi" 
m um kin, deydi taniqli olim R.Yung.
P rognozlashtirish 
vujudga 
kelishi 
mumkin 
b o ’lgan 
kelajak 
haqida 
tasavvurlarni 
ishlab 
chiqish 
b o ’lib, 
alternativ 
im koniyatlarning 
ehtim oli 
qandayligini aniqlaydi ham da ularga erishish yo ’llarini izlaydi. U ning asosida reja 
ishlab chiqiladi. Rejada q o ’yilgan m aqsadlarga erishish y o ’lida bajarish k o ’zda 
tutilgan u yoki bu ishlar ko'rsatilad i. Reja yordam ida program m a ishlab chiqiladi. 
Program m ada rejani bajarish uchun zarur bo'lgan resurslar va ulam i m uayyan 
faoliyat turlari o ’rtasida taqsim lash usullari k o ’rsatiladi. Shuningdek qabul 
qilingan qarorni bajarish yuklatilgan konkret tashkilot, m uassasa yoki kishi ham 
k o ’rsatiladi. Q abul qilingan program m alarning bajarilish darajasi nazorat orqali 
baholanib boriladi va u real holatning qandayligini ko ’rsatadi.
Prognoz va reja kelajak haqidagi inform atsiya bilan ish k o ’rish usuliga k o 'ra
bir-biridan farqlanadi: m um kin b o ’lgan yoki maqbul bo ’lgan kelajakning 
ehtim oliy (taxm iniy) ifodasi - prognoz b o ’ladi; mumkin b o ’lgan yoki maqbul 
b o ’lgan 
holatga 
erishish 
tadbirlariga oid 
direktiv 
(ya’ni, 
y o ’l-y o ’riqlar, 
k o ’rsatm alar, buyruqlar shaklidagi) qarorlar - reja bo ’ladi. Reja va prognoz bir- 
biridan m ustaqil ishlab chiqilishi mumkin. Am m o rejaning sam arali, optim al 
b o ’lishi uchun undan oldin prognoz ishlab chiqilishi kerak, uning uzluksiz b o ’lishi 
rejalarning ilm iy asoslanganligini oshiradi.
B undan tashqari prognozlar katta ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruhga 
tabiatshunoslik fanlari bilan b o g ’langan prognoz turlari kirganligi sababli ulam i 
k o ’pincha