Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

Empirik oldindan k o ’rish
kishilam ing kundalik tajribasiga, o ’zaro 
b og’lanishlaming real yoki faraz qilingan (xayoliy) holatlariga yoki doimiyligiga 
suyanadi, ammo u nazariy asoslarga, tajribalam ing baholanishiga, hodisalam ing 
qonuniyatlarini o ’rganishga tayanmaydi. Bunga xalq orasida keng tarqalgan turli 
voqealam ing (masalan, yom g’ir yo g ’ishi, yozda hosilning m o’l yoki kam b o ’lishi, 
turli kasalliklam ing sabablari va shu kabilam ing) yuzaga kelishi haqida fikr 
bildirishda turli belgilardan foydalanish amaliyotini misol qilib keltirish mumkin. 
Bunday oldindan bilish odatda noaniq va ishonchli bo ’lmaydi. Ammo bu ulam ing 
tasodifan amalga oshishini yoki real hodisalam ing qonuniyatlariga suyangani 
sabab to ’g ’richiqishini inkor qilmaydi. Kishilik hayotining ju d a o ’zoq vaqti 
davom ida ana shunday oldindan k o ’rish muhim rol o ’ynab kelgan va ba’zi 
m asalalar bo’yicha hozir ham katta ahamiyat kasb etib kelmoqda.
Ilmiy va ilmiy bo ’lmagan oldindan ko’rishning yana qanday farqlari 
m avjud? 
Birinchidan. 
prognoz 
real 
mavjud 
qonuniyatlar 
va 
o ’zaro 
aloqadorliklarga suyanadi, noilmiy shakllar esa fantastik, xayoliy, "vahiy" 
asoslarga tayanadi. Shuning uchun noilmiy shakllami ilmiy dalillar bilan inkor etib 
bo ’lmaydi, chunki ular ilmiy y o ’l bilan tekshirib k o ’rish mumkin bo ’lmagan 
"asoslarga" tayanadilar.
Ikkinchidan. avliyolik, karomat qilish o ’z tabiatiga ko’ra absolyut, 
o ’zgarmas haqiqatlik, yagona ishonchlilik d a’volari bilan chiqadilar. Prognoz esa
133

---

aqliy va jism o n iy jaray o n natijasi bo 'lib doim o rivojlanib, bilm aslikdan bilishga, 
noto’liq bilim dan to ’liqroq bilim ga tom on harakatni tashkil qiladi va u yoki bu 
darajadagi ehtim ollik bilan isbot etilib turadi.
U chinchidan. avliyolik va karom at qilishda xuddi utopiyadagi kabi tayyor, 
statik xarakterdagi, qotib qolgan, ajralib qolgan holatlam ing suratini ta k lif 
qiladilar. Prognozda esa, aksincha, voqelikning dinam ik, o ’zgaruvchan kartinasini 
ta k lif qilinadi, bunda prognozlashtirilayotgan holatlar rivojlanayotgan yagona 
o ’zgaruvchan voqelikning bosqichlari sifatida chiqadi, ulam i esa real sharoitlar, 
ziddiyatlar, harakatlantiruvchi kuchlar va qonuniyatlar asosidagina tushunish 
mum kin.
T o ’rtinchidan. ilm iy oldindan k o ’rishda real o ’zaro bog’lanishlar va 
jaray o n lar am al qiladi ham da ulardan prognoz vujudga keladi, utopiyalarda esa 
m ustaqil tarixiy kuch sifatida xohishlar, baholar, axloqiy talablar qonuniy 
aloqadorliklarning o ’rnini egallaydi. Shu m a ’noda xayoliy oldindan k o ’rishda 
axloqiy dunyoqarash va baholar, sub’ektiv istaklar va talablarning kelajak voqelik 
sifatidagi kartinalari olinadi.
Shu m a ’noda prognoz - narsa va hodisalam ing ilgari m a’lum b o ’lmagan 
holati haqidagi fikrlar b o ’lib, uni biz ilmiy nazariyaning natijasi, bizga m a’lum 
yoki asoslangan fikrlardan olingan xulosa sifatida qabul qilam iz.
O ldindan k o ’rish tabiatshunoslikda, texnik fanlarda va jam iyatshunoslik 
fanlarida keng q o ’llaniladi. Tabiatshunoslik va texnikadan farqli ravishda 
jam iyatdagi jarayonlarni prognozlashtirishda ju d a m urakkab kom plekslar bilan ish 
k o ’rishga to ’g ’rikeladi. Ijtimoiy hayotning turli sohalari va hodisalari juda 
m urakkab ijtim oiy organizm lar sifatida amal qiladi va ulam i faqat shartli ravishda, 
vaqtincha bir-biridan "ajralgan holda", unda ham "faqat tafakkurda ajratib" k o ’rish 
m um kin. Jam iyatning o ’zi "ko’p qavatli", har biri bir-biri bilan bog’langan va ayni 
holda "o ’ziga xos" hayot kechirayotgan m urakkab hodisalar, narsalar, shaxslar, 
individlar, qolaversa, odam lardan iborat. Shundan kelib chiqib bu sohalarda turli- 
tum an, "qavat-qavat", umumiy, xususiy va alohida prognozlar bo ’lishi mumkin.
Ijtim oiy hayot sohasida odatda boshqariluvchi hodisalam ing kelajakdagi 
holati haqida fikrlar chiqariladi. Ilmiy prognozlashtirishni hozirgi paytda 
prognozchilar va futurologlar asosan ikki tipga ajratishadi. Bunday ajratishning 
asosi kelajakni o 'rganish qanday y o ’nalishda olib borilishi bilan bog’liq. Birinchi 
tip prognozlar - q id iru v ch i (tadqiq etuvchi, trend) p ro g n o zla sh tirish , ikkinchi tip