Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

3. D u n yo o k ea n id a n fo y d a la n ish m u a m m o si. 
Insoniyatni tabiiy resurslar bilan 
ta ’m inlash va tabiiy muhitni saqlash m uam m olari bilan bir qatorda ju d a boy, 
afsuski haligacha im koniyatlaridan ju d a oz darajada foydalanilayotgan Dunyo 
okeani bilan bo g ’liq m uam m olar ham m uhim aham iyat kasb etmoqda. Insoniyat 
tarixida "Okean bosqichi" buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlanadi. 
H ozirgi kunda okean m uhitining nafaqat kishilar va yuklarni bir joydan boshqa 
jo y g a tashishdagi transport aham iyati, balki biologik, geologik, oziq-ovqat, 
energetik aham iyati ham beqiyosligi tobora to ’liqroq tushunilm oqda. Shu bilan 
birga okean nafaqat nefit, tabiiy gaz kabi mineral xom ashyolarning, balki ko’plab 
xim iyaviy m oddalar, qora va rangli m etallarning bitm as-tuganm as manbaidir.
Bu erda shunga e ’tibor qaratish kerakki, yuqoridagilar bilan bir qatorda 
okean ayni holda tobora ifloslanib borishi bilan tozaligini saqlashga ham 
muhtojdir. Shu m a’noda okean boyliklaridan foydalanish, ulami insoniyat 
manfaatlarini qondirishga y o ’naltirishni y o ’lga qo ’yish, ayni holda uning ob-havo 
va muhitni boshqaruvchi asosiy m anba sifatida, xalqaro x o ’ja lik m unosabatlarining 
m uhim elementi va kelajakdagi asosiy "oziq-ovqat ombori" sifatidagi o ’ziga 
xosligini saqlab qolish va uning ifloslanishiga qarshi kurashish - bularning 
barchasi m azkur m asalalar haqiqatan ham uninum um bashariy muammo sifatida 
e ’tiro f etishim izga imkon beradi.
Dunyo okeani foydali qazilm alar, biologik resurslar, energiya manbalari, 
farm atsevtika va xim iyaviy sanoat uchun xom ashyolarning bitm as-tuganmas 
m anbaidir. Bu fikr shuning uchun keltirildiki, hozirgi paytda haddan ortiq tezlik 
bilan yuz berayotgan industrial taraqqiyot natijasida quruqlikdagi ana shunday 
m anbalam ing kam ayib ketishi xavfi okeandagi shu kabi manbalardan foydalanish 
im koniyatlarining ochilishi bilan bartaraf etilsa ajab emas. Buning isboti sifatida 
quyidagilarga e ’tiboringizni qaratamiz. Okean bag’ridagi neft va gaz zahiralari 
haqidagi bilim larim iz kundan kunga oshib bormoqda. M asalan, XX asrning 40-50 
yillarida ular 55 mlrd. tonna deb hisoblangan bo ’lsa, 1966 yilda 207 mlrd. tonna, 
1975 yilda 400 mlrd. tonnaligi aniqlangan. 1954 yilda dengizlar tubidan suyuq va 
gaz holidagi 0,8 mln. tonna uglevodorodlar olingan bo ’lsa (bu dunyo bo ’yicha 
um um iy olingan m iqdom ing 0,12 foizi), 1977 yilga kelib bu k o ’rsatgich 556,7 
mln. tonnaga etgan (y a’ni, dunyo b o ’yicha umumiy olingan m iqdorning 23,4 
foizi). Sirkoniy, m agnetit, oltin, platina, olmos kabilarning Dunyo okeanidagi 
zahiralari miqdori m utaxasislar tom onidan ularning quruqlikdagi zahiralari bilan 
barobar deb hisoblanm oqda. Qurilish materiallari (masalan, qum, tosh va 
rakushkalar) manbalari b o ’yicha esa okean bitm as-tuganmasdir. Bu ro ’yxatni
149

---

ancha davom ettirish m um kin. Bunga okean suvida erigan holda mavjud bo’lgan 
m inerallar zahirasini ham qo ’shish mumkin (shu jum ladan, 4-5 mlrd. tonna uran, 
170-200 mlrd. tonna litiy va boshqalar). Hisob kitoblarga k o ’ra uning har bir kub 
kilom etrida 37,5 mln. tonna m inerallar mavjud.
O keandagi 
k o ’tarilish-pasayish 
to ’lqinlari, 
oqim lar 
katta 
energetik 
ahamiyatga ega. O lim lam ing fikricha, faqatgina La-M anshning pasayish- 
k o ’tarilish to ’lqinlari energiyasi butun Evropaning energiyaga bo ’lgan ehtiyojlar 
"cho’qqisida"gi talablarini qondirishga qodir.
Dunyo okeani planetada yaratiladigan yillik biom assaning 43 foizini beradi. 
Insoniyat an ’anaviy ravishda dengizda yaratiluvchi biologik ishlab chiqarishning 
so’nggi zvenosini (ya’ni, um um an "nekton" nomi ostida ifodalanuvchi baliqlar, sut 
em izuvchilam i) iste’mol qiladi, xolos. Dunyo okeanining bir yilda nekton 
organizmlarini "ishlab chiqarish" imkoniyati 200 mln. tonnaga teng. XX asr 
boshida ana shuladan 7 mln. tonnasi ovlangan bo’lsa, asm ing 70 yillariga kelib bu 
k o ’rsatgich 73,5 mln. tonnaga etdi. Okean tom m a’noda hayot manbaidir. Uni 
adolatli ravishda Er yuzidagi ob-havoning "oshxonasi" hisoblashadi. Undagi 
fitoplankton barcha tirik organizm lar iste’mol qilayotgan kislorodning 50-70 
foizini yaratadi.
Albatta, ana shulam ing barchasidan adolatli foydalanishga er yuzidagi 
ham ma m am lakatlar birday qodir emas. Bu borada dengiz va okeanlar bilan 
chegaradosh m am lakatlam ing katta imkoniyatlari m avjud. Ammo ulam ing 
barchasi ham murakkab dengiz texnikasi va texnologiyalariga, zaruriy moliyaviy 
mablag’larga, 
etuk 
kadrlarga 
ega 
emas. 
Bunga 
k o ’plab 
dengizbo’yi 
mam lakatlarining dengizlam ing 
ular hududiga birlashgan joylari 
ustidan 
suvereniteti o ’m atish, kontinental shelflardan foydalanishni nazorat qilish kabi 
masalalam ing m avjudligi ham q o ’shilmoqda. B ulam ing barchasi Okean va 
dengizlardan foydalanish m asalasi jigal muammolardan biri ekanligini k o ’rsatadi.