Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

Xalqaro terrorizm va diniv ekstremizm - xalqlarnim tinchlm va xavfsizlisisa 
tahdid soluvchi iahonshumul tnuammo sifatida
Tinchlik-totuvlik, barqarorlik barcha zam onlarda dolzarb aham iyat kasb 
etgan. Chunki osoyishtalik, tinchlik barqaror bo ’lgan joydagina bunyodkorlik va 
taraqqiyot yuzaga keladi. O dam lar ko’nglidagi xotirjamlik, ro ’z g ’ordagi qut- 
baraka, jam iyat hayotidagi barqarorlik ham ana shu om ilga ko’p jihatdan bog’liq. 
Shu bois tinchlik uchun butun tarix davom ida muttasil kurash olib borilgan. 
K o’rinib turibdiki, tinchlik ham m a vaqt him oyaga muhtoj b o ’lgan. Chunki tichlik 
va barqarorlikka turli-tuman tahdidlar x av f solgan. Bugungi kun ham bunday 
tahdidlardan xoli emas. Bu tahdidlam ing eng xavflilaridan biri terrorizm balosidir.
152

---

Terrorizm begunoh odam larni qurbon qilish evaziga jam iyatda beqarorlikni 
yuzaga keltirish, fuqarolar qalbida q o 'rquv va vahim a o ’y g ’otish, davlatlararo 
m unosabatlam i m urakkablashtirish, xalqaro va m intaqaviy darajadagi xavfsizlik 
tizim lariga putur etkazish, xalqaro ham jam iyatning tinchligiga ziyon etkazishni 
ko ’zlovchi jirkanch qilm ish va ayni holda xalqaro jinoyat sanaladi.
Terrorizm ijtimoiy hodisa sifatida paydo b o ’lish davriga ega. U XVIII-XIX 
asrlardagi alohida terrorchilardan iborat kichik guruhlar qiyofasidan XX asr oxiri-
XXI asr boshlarida butun insoniyatga tahdid soluvchi qudratli uyushgan kuchga 
aylandi. U ning k o ’rinishlari turli-tum an bo ’lishi mumkin. Jum ladan, hozirgi paytda 
shartli ravishda u a) jangari terrorchilik, b) m illiy terrorchilik, v) ijtimoiy-siyosiy 
terrorchilik, g) xalqaro terrorchilikka ajratilm oqda. Jangari terrorchilikning 
tayanchi yaxshi qurollangan jangari to ’dalar, guruhlar va tuzilm alardir. Ijtimoiy- 
siyosiy terrorchilik ichki ijtim oiy-siyosiy nizolar asosida shakllanib o ’ng va so ’l 
terrorchilik shaklida nam oyon b o ’ladi. Bularga misol tariqasida Buyuk fransuz 
inqilobi davrida (1789-1794 yillar) siyosiy m uxoliflar o ’rtasida terror amalga 
oshirilganini, Rossiyadagi fuqarolar urushi davrida (1918-1920 yillar) "oq" va 
"qizil" terrorlar b o ’lganini eslash kifoya.
Milliy terrorchilik etnik belgilarga asosiy e ’tibom i qaratishi bilan ajralib 
turadi va kam sonli m illiy guruhlarga tazyiq o ’tkazishga qaratilgan bo ’ladi. 
K o’pincha ana shuning natijasida kam sonli etnik guruh ham javob tariqasida o ’z 
terroristik guruhlarini tuzadi.
X alqaro terrorchilik esa diniy, madaniy, geografik va davlat chegaralarini 
bilm aydi. U hozir narkobiznes bilan o ’zaro chirm ashib borayotir ham da yirik 
m oliyaviy va boshqa im koniyatlarga ega bo ’lgan xalqaro m arkazlar tomonidan eng 
zam onaviy vositalar va qurollar bilan ta ’m inlanib, y o ’naltirilmoqda.
Hozirgi kunda dunyoda 500 dan ortiq terroristik tashkilotlar va ekstremistik 
y o ’nalishdagi guruhlar mavjud b o ’lib, ularning aksariyati narkobiznes bilan 
bevosita yoki bilvosita bog’liqdir. Oxirgi o ’n yil davom ida ular tomonidan 
dunyoda 6 m ingdan ziyod terrorchilik akti am alga oshirilishi natijasida 25 mingga 
yaqin odam halok b o ’ldi.
Terrorchilik qanday shaklda va k o ’rinishda bo ’lmasin uning mazmun va 
mohiyati bevosita zo ’ravonlik, inson hayotiga tahdid bilan bog’liq bo ’lib o ’zidan 
mudhish asorat qoldiradi. Eng dahshatlisi shundaki, bu harakat sodir etilganda qon 
to ’kiladi. Q urbonning kim bo ’lishi terrorchini qiziqtirmaydi, unga qon to ’kilsa, 
odam lar yuragiga q o ’rquv, vahim a solinsa bas.
Shu jihatdan olganda uning xalqaro xavfga aylangan shakllari mavzuning 
boshida ta ’kidlaganim izdek, boshqa umuminsoniy m uam m olar kabi belgilarga ega 
bo ’lgani uchun - u um um bashariy m uam m oga aylandi. Xalqaro terrorizm ga qarshi 
kurash bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biri b o ’lib qoldi. Negaki, XX 
asr va XXI asr boshida insoniyat terrorchilik faoliyatining misli k o ’rilmagan 
jihatlari 
bilan to ’qnash 
keldi. 
Aksariyat hollarda diniy 
ekstremizm va 
fundam entalizm xalqaro terrorizm ning niqobi bo’lsa, giyohvand moddalar, qurol- 
y arog’ va odam savdosi uning moliyaviy manbasi hisoblanadi. Shu bois 
ekstrem izm , narkobiznes, uyushgan jinoyatchilik va xalqaro terrorizm ga qarshi 
yalpi kurash olib borish zarur.
153

---

O ’m i kelganda butun dunyoda terrorizm ga qarshi keng qamrovli kurash olib 
borilayotganligini ta ’kidlash joiz. Buning uchun eng a w a lo xalqaro huquqiy 
poydevorlar yaratilganiga e ’tibor berish kerak. BM T doirasida "Terrorizmni 
m oliyalashtirishga qarshi kurash to ’g ’risida"gi K onvensiya qabul qilinishi 
terrorizm tusidagi jinoyatlam i davlatlar tomonidan m illiy qonunchilikda tasniflash 
im konini yaratdi. Bundan tashqari terrorizmning barcha k o ’rinishlariga qarshi 
kurash olib borilishini ta ’minlovchi xalqaro shartnom alar borligiga e ’tibor qaratish 
zarur. "Havo kem alarini noqonuniy egallashga qarshi kurash to ’g ’risida"gi Gaaga 
konvensiyasi, "Fuqaro aviatsiyasi xavfsizligiga qarshi y o ’naltirilgan noqonuniy 
aktlarga qarshi kurash to ’g ’risida"gi Monreal konvensiyasi, "K ishilam i garovga 
olishga qarshi kurash to ’g ’risida"gi konvensiyalar shular qatoriga kiradi.
Shu o ’rinda Xitoy, Rossiya, O ’zbekiston, Q ozog’iston, Q irg’iziston va 
Tojikiston tom onidan ratifikatsiya qilingan 2001 yil 15 iyundagi "Terrorizm, 
separatizm va ekstrem izm bilan kurash to ’g ’risida"gi Shanxay konvensiyasi 
m intaqam izda alohida aham iyatga ega. Chunki bu hujjatda terrorizm, separatizm
va ekstrem izm xalqaro tinchlik va xavfsizlikka, davlatlar o ’rtasidagi d o ’stona 
m unosabatlam i rivojlantirishga, shuningdek, inson huquqlari va erkinliklarini 
am alga oshirishga tahdid solayotgani qayd etilgan. Bu hujjatda ekstremizm 
jinoyatiga quyidagicha ta ’rif berilgan: