Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

3. О 'zbekiston Respublikasining olamshumul muammolar vechimiea ao ’shavotgan
hissasi
Y uqorida tilga olingan va olinm agan ham da jahonshum ul muammolar 
qatoridan o ’rin olgan m asalalar, aslini olganda hayotim izga tashqaridan kirib 
kelgan emas. U lar asta-sekinlik bilan vujudga kelishib, ijtimoiy-iqtisodiy, 
dem ografik, ilm iy-texnikaviy taraqqiyot bilan birga kengayib, rivojlanib kelishgan. 
U larning dolzarb aham iyat kasb etishiga esa har bir m am lakat, har bir inson 
"baholi qudrat o ’z hissasini q o ’shgan va hamon hissa q o ’shishni davom 
ettirm oqda". Shundan kelib chiqadigan b o ’lsak, ulam ing echimi, ular keskinligini 
kam aytirishning y o ’llari ham m am lakatlar va insonlar q o ’lidadir. Buning uchun 
har bir davlat va barcha kishilardan, eng avvalo m azkur muam m olarning naqadar 
dolzarb aham iyat kasb etganligini tushunish talab etiladi. Agarda har birimiz 
dunyodagi har qanday u yoki bu jihatdan olamshumul ahamiyat kasb etgan 
m uam m olarga shaxsan daxldorligim izni anglasak, ularning echim iga har qanday 
hatti-harakatim iz ta ’sir etishini tushunsak, shaxsiy, ishlab chiqarishga oid 
faoliyatim izni shunga m uvofiq tashkil etsak ularning yanada chuqurlashib 
ketm asligiga, qolaversa ularning echim iga baholi-qudrat hissamizni qo ’shgan 
b o ’lamiz. 
Chunki 
bizning 
atrofimizda, 
shaxsiy 
turm ushim izda 
ana 
shu 
m uam m olarga bo g ’liq voqealar, ta ’sirlar faqat bizga va bizning ularga faol 
m unosabatim izga bog’liq. Ancha tumtaroq b o ’lsada, buni shunday ifodalash 
mumkin: kunu tun yopilm aydigan vodoprovod jum ragini yopib q o ’yish, qurigan 
xazonlam i yoqm asdan axlatxonaga tashlash yoki k o ’mib q o ’yish va shu kabilar 
uchun har bir kishi kuyina olsa, bunga befarq bo’lmasa, butun mahalla, tuman, 
mam lakat, qolaversa dunyo m iqyosida yuqorida tilga olingan m uam m olarga 
echimi tom on dastlabki qadam q o ’yilgan bo’lardi.
Tilga olingan ekologik muam m olarni echish uchun eng avvalo qonuniy 
asoslar b o ’lm og’i lozim. Respublikam izda atrof-muhitni muhofaza qilish va aholi 
salomatligini saqlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni tartib solishga 
qaratilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Ular orasida "Tabiatni muhofaza qilish 
haqida", "Alohida him oya qilinuvchi tabiiy hududlar haqida", "Suv va suvdan 
foydalanish haqida", "Fuqarolar salomatligini m uhofaza qilish haqida", "Davlat
157

---

sanitar nazorati haqida", "A tm osfera havosini muhofaza qilish haqida", "Oziq- 
ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligi haqida", "Hayvonot dunyosini 
m uhofaza qilish va ulardan foydalanish haqida", "O ’sim liklar dunyosidan 
foydalanish va muhofaza qilish haqida", "Er kodeksi", "O ’rmon haqida"gi va 
boshqa qonunlar mavjud.
A na shu qonunlarda belgilangan tadbirlar atm osferaning ifloslanishini, 
asosiy suv havzalarining tozaligini oshirish, ishlatilayotgan zaharli pestitsidlar 
q o ’llanilishini qisqartirish, ekin m aydonlarining ahvolini yaxshilash v a bu 
sohalarga xalqaro tashkilotlar e ’tiborini tortishga imkon berdi. 1991-2003 yillar 
m obaynida respublika bo ’yicha atm osferaga zaharli chiqindilam i tashlash 2 marta, 
iflos oqova suvlami suv havzalariga tashlash esa 2,2 marta kamaydi. 1998 - 2003 
yillar orasida pestitsidlardan foydalanish 4 martaga kamaytirildi.
M am lakatim iz ekologik m uam m olam i um um insoniyat kuchi bilan hal qilish 
zaruriyatini his etgan holda m avjud xalqaro shartnom alarga q o ’shilmoqda. 
Jum ladan, mustaqillik yillarida O ’zbekiston quyidagi xalqaro shartnom alarga 
q o ’shildi:
• Ozon qatlamini m uhofaza qilish haqida Vena konvensiyasi (18.05.93):
• Ozon qatlamini buzuvchi m oddalar haqidagi Monreal protokoli (18.05.93):
• Tabiiy m uhitga xarbiy yoki boshqa har qanday dushm anlarcha ta ’sir etuvchi 
vositalam i taqiqlash haqidagi konvensiya (26.05.93):
• M uhitning o ’zgarishi haqidagi konvensiya (20.06.93):
• Jiddiy 
cho’llashuv 
va/yoki 
qurg’oqchilikni 
boshidan 
kechirayotgan 
mamlakatlarda, ayniqsa Afrikada, cho’llashishga qarshi kurash b o ’yicha 
konvensiya (31.08.95):
• Biologik turli-tum anlik haqidagi konvensiya (06.05.95):
• Jahon madaniy va tabiiy m erosini muhofaza qilish haqidagi konvensiya 
(22.12.95):
• Y o ’qolish xavfi ostida bo ’lgan yovvoyi fauna va flora turlari bilan xalqaro 
savdo qilish haqidagi konvensiya (01.07.97):
• K o’chib yuruvchi yovvoyi hayvonlam i saqlash b o ’yicha konvensiya 
(01.05.98):
• Ozon qatlamini buzuvchi m oddalar haqidagi Monreal protokoliga London 
q o ’shimchasi (01.05.98) va boshqalar.
O ’rta Osiyo mintaqasidagi, xususan, O ’zbekistondagi ekologik muammolar 
echim ida ushbu mintaqa m am lakatlarining hamkorligi katta ahamiyatga ega. 1993 
yi mart oyida O ’rta Osiyo m am lakatlari davlat boshliqlarining Qizil O ’rdadagi 
uchrashuvida Orol dengizi va O rolbo’yi muammolarini echish, Orol m intaqasining 
ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash b o ’yicha birgalikdagi 
harakatlar haqida Kelishuv imzolandi. Ushbu uchrashuvda Orol dengizi 
m uam m olari b o ’yicha D avlatlararo K engash va Orolni qutqarish Xalqaro 
ja m g ’armasi tuzildi. 
1995 yil N ukusdagi O ’rta Osiyo davlat rahbarlari 
uchrashuvida qabul qilingan N ukus deklaratsiyasida Orol dengizi havzasining 
barqaror rivojlanishi bo’yicha xalqaro konvensiya ishlab chiqish haqida qaror 
qabul qilindi. 1998 yil ushbu davlatlar rahbarlarining Ashxabod uchrashuvida
158

---

Orolni qutqarish xalqaro ja m g ’armasi 
faoliyatini yanada takom illashtirish 
masalalari k o ’rib chiqildi.
Bu sa ’y-harakatlar so ’nggi 10-12 yil ichida am alga oshirilgan ba’zi ishlardan 
darak beradi. Am m o respublikam izdagi ekologik vaziyat baribir keskinligicha 
qolm oqda. So’nggi 35-40 yil m obaynida Orol dengizi 21 metrga pasaydi, uning 
akvatoriyasi 3,5 m artadan ortiq qisqardi, suv hajmi esa 8 marta kamaydi, suvning 
sho’rligi 70 g/1. ga etdi. Respublikam izda har yili 100 mln. tonnadan ortiq ishlab 
chiqarish chiqindilari hosil b o ’lmoqda, atm osferaga yiliga 2 mln. tonnadan ortiq 
chiqindilar chiqarib yuborilm oqda, ochiq suv havzalariga yiliga 138 mln. kub metr 
zararli chiqindilar oqizilm oqda. S ug’oriluvchi er m aydonlarining yarmi eroziya va 
ikkilamchi sho’rlanishga uchram oqda.
M intaqada suv havzalari kim yoviy ifloslanishini kam aytirish bo’yicha 
tadbirlarning am alga oshirilishi asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Ishlab 
chiqarish korxonalari ham da uy-joy kom m unal x o ’jaliklarda ifloslangan oqova va 
chiqindi suvlam i tozalovchi qurilm alarning o ’m atilishi bo ’yicha ijobiy siljishlar 
kuzatilm oqda. M asalan, O ’zbekiston R espublikasida 1990 yildan boshlab mavjud 
holatni yaxshilashga qaratilgan D avlat dasturi am alga oshirilm oqda. O ’tgan 
yillarda m am lakatim izda 13,5 ming km. suv quvurlari ishga tushirildi. 1998 yilda 
Q oraqalpog’iston bo ’yicha 229,9 km suv quvurlari tarm oqlari, 1999 y. yanvar- 
aprel oylarida 13,7 km suv quvur tarm oqlari o ’tkazildi. SHuningdek, shaharlarda, 
shahar tipidagi posyolkalarda, tum an m arkazlarida yashayotgan aholining 
kanalizatsiya sistemasi bilan ta ’m inlanishi 1997 yil respublika bo’yicha 53,3%, 
Q oraqalpog’istonda - 38,8% , Xorazm viloyatida - 37% ni tashkil etadi.
Ayni holda oziq-ovqat muam m osini echish tom on dastlabki sezilarli 
qadam lar q o ’yildi. R espublikam izda paxtaga ajratilgan ekin maydonlarining 
kam aytirilishi hisobiga donli va dukkakli ekinlar, poliz va kartoshka ekinlari 
maydonlari 
keskin 
k o ’paydi. 
Bu 
m am lakatim izda 
am alga oshirilayotgan 
umum iqtisodiy qayta qurish, bozor munosabatlarini shakllantirish va mulkdorlar 
tabaqasini shakllantirish bilan birga q o ’shib olib borilmoqda. Bunda ilgarigi 
kolxoz-sovxozlar o ’rniga tashkil etilayotgan fermer va dehqon xo’jaliklarini tashkil 
etish katta aham iyat kasb etmoqda.