Namangan davlat universiteti ikromjon kuzikulov qo'qon xonligi

Pekinda 
tinchlik shartnomasi
imzolangan. Shartnomaga ko'ra, Qo'qon 
Sharqiy Turkistonda boshqaruv tizimi, boj va savdo masalalarini 
hal qilish huquqlarini qo'lga kiritgan.
Sharqiy Turkistonda Xitoy imperiyasi istibdodiga qarshi ku- 
rashgan xalqlardan biri dunganlar edi. Ular XIX asrning 60- 
yillarida Xitoydagi taypinlar qo'zg'olonidan foydalanib, o'zlari 
yashayotgan, Xitoyning shimoli-sharqiy provintsiya (viloyat)lari 
She'nsi va Gan'suda qo'zg'olon ko'targanlar. Qo'zg'olon 
natijasida Sharqiy Turkistonda Xitoy hokimiyati ag'darilgan. 
Taypin qo'zg'oloni bostirilganidan so'nggina general Tszo 
Tszutan boshchiligidagi jazo otryadi dunganlar qo'zg'olonini 
bostirgan. Qo'zg'olonchilaming bir qismi Rossiya hududiga, bir 
qismi esa Madajin boshchiligida Farg'ona vodiysiga ko'chishni 
boshlagan. Ulaming umumiy soni 6 ming kishini tashkil etgan.
- 57-

---

Savdo m unosabatlari. Qo'qon xonligi va Xitoy o'rtasidagi 
Sharqiy Turkiston uchun kurashning asosiy sababi hududga egalik 
qilish bilan bog'liq. Bu hudud Xitoydan G'arbga borish uchun 
asosiy savdo yo'lida joylashgan. Sharqiy Turkistonni Tyan-Shan 
tog'i ikki tabiiy geografik zonaga bo'lib turgan. Shimoliy qismi 
Jung'oriya bo'Isa, Janubiy qismi Yettisuv, Qoshg'ar deb atalgan. 
Qoshg'aming shaharlaridagi bozorlar gavjum bo'lib, ular turli 
tomondan savdo yo'llari bilan tutashgan. Bu yerga sharqdan xi- 
toylik savdogarlar, shimoldan Rossiyadan kelgan tatar savdogar- 
lari va g'arbdan Qo'qon, Buxoro savdogarlari o 'z mahsulotlarini 
olib kelib sotgan.
Qo'qondan Sharqiy Turkistonga boradigan uchta asosiy yo'l 
mavjud edi. Birinchisi, Tyan-Shan va Oloy tog'laridan Terek 
dovoni orqali o'tuvchi eng qulay hamda qisqa yo'l. Ikkinchisi, 
Toshkent, Turkiston va Qulja orqali o'tuvchi xavfsiz, lekin uzoq 
yo'l. Uchinchisi, Pomir va Badaxshon orqali o'tuvchi xavfli do- 
von bo'lib, karvonlar nisbatan kam qatnagan. Sharqiy Turkiston­
dagi savdodan Qo'qon xonligi xazinasiga juda katta miqdorda da- 
romad tushar edi. Xitoy manbalariga ko'ra, XVIII asr oxirlarida 
xonlikka savdodan tushadigan daromad 60-70 ming tillani tashkil 
etgan.
Ch. Valixonovning ma'lumotiga ko'ra, Qoshg'arda savdo- 
garlarning umumiy soni va ahamiyati jihatdan birinchi o'rinda 
qo'qonliklar, keyin buxoroliklar turgan va xitoyliklar ularni 
“andtszidjon” (andijonliklar) nomi bilan ataganlar. 1832-yili tuzil- 
gan shartnomaga ko'ra, Qoshg'ami rezident va konsul huquqiga 
ega bo'lgan oqsoqol boshqargan. 
Oqsoqol
Qo'qon xoni tomoni­
dan tayinlangan va uning xazinasiga 500 kumush yombi jo'natib 
turgan. Ushbu oqsoqol huzurida qozi, imom va qo'rboshilar bilan 
birga “xon dalloli” deb ataluvchi mansabdor bo'lgan. Bu man- 
sabdor muxojir savdogar bilan bo'ladigan savdo-sotiq ishlarida 
dallollik qilgani uchun, agarda, bu savdo yombi bilan bo'lsa, har 
yombidan 3 tilla, agar oltin bilan bo'lsa, o'ndan bir ulushini olgan. 
Qoshg'ardan chiqib ketayotgan karvondagi har bir ulovdan 2 
tangadan boj olingan. Dallollar xazinaga yiliga 3600 kumush pul 
to'lab turganlar. Buning evaziga oqsoqol qo'rboshilar yordamida 
savdogarlarni yo'l qaroqchilaridan himoya qilgan.
- 58-

---

Sharqiy Turkistonning Buxoro, Xiva, Hindiston, Afg'onis­
ton, Rossiya kabi davlatlar bilan tashqi savdosi Qo'qon orqali olib 
borilgan. Qo'qondan Qoshg'arga, asosan, rus temiri, qizil charm, 
mato, movut, Rigada ishlangan duxobalar, oynalar, qalampirmun- 
choq, novshadil, simob, bo'yoqlar, oltin olib borilgan. Qoshg'ar- 
dan Qo'qonga esa, asosan, gilam, nashatil, choy va kigiz keltiril­
gan. Qoshg'ardan Qo'qonga har yili 30000 otda choy, 200 otda oq 
rangli mato, 50 otda attorlik buyumlari keltirilgan.
Qo'qon va Qoshg'ar o'rtasidagi savdo aloqalari, albatta, si­
yosiy voqealarga bog'liq bo'lgan. Ayniqsa, 1826-1832-yillardagi 
urush vaqtida savdoda pasayish kuzatilgan bo'lsa, 1832-yilgi 
tinchlik shartnomasidan so'ng katta o'sish yuz bergan.
Qo'qon va Sharqiy Turkistonning diplomatik va savdo alo­
qalari o 'z navbatida asrlar davomida shakllangan madaniy aloqa- 
laming rivojlanishiga ta'sir ko'rsatgan. Sharqiy Turkistonda O'rta 
Osiyo xalqlarining ta'sirini sezish bilan birga Qo'qonda ham 
qoshg'arliklar madaniyati namunalari o 'z o'm iga ega bo'lgan. 
Me'morchilikda, tikuvchilikda “qoshg'archa” nomli usullar paydo 
bo'lgan. Xo'jalik yuritish, ayniqsa, oziq-ovqat masalasida Sharqiy 
Turkiston xalqlarining milliy taomlari muhim o'rin egallay 
boshlagan.
Tayanch iboralar: Qo'qon xonligining Sharqiy Turkiston­
dagi siyosati, Madalixonning Qoshg'arga yurishi, ko'chish, Pekin 
tinchlik shartnomasi, savdo munosabatlari.