Namangantumansanoa t kasb hunarkollej I

Internet haqida tushuncha.

Internet hizmati turlari elektron sahifa, elektron pochta, telekonferenciya, fayllarni uzatish, domen nomlari, Telnet, IRC yoki Chat konferenciya, ma`lumotlarni izlash hizmatlari tavsiflari keltiriladi.

Shunday kilib, ushbu bob Internet hakida t¢lik ma`lumotlarni beradi va undan foydalanish asoslarini ¢rganishda k¢l keladi.
Internet bu yagona standart asosida faoliyat k¢rsatuvchi zha`on global komppyuter tarmonidir. Uning nomi "tarmoklararo" degan maononi anglatadi. U ma`alliy (lokal) komppyuter tarmoklarni birlashtiruvchi informacion tizim b¢lib, ¢zining alo`ida ahborot maydoniga ega b¢lgan virtual t¢plamdan tashkil topadi.
Internet, unga ulangan tarmokka kiruvchi barcha komppyuterlarning ¢zaro ma`lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. ¡zining komppyuteri orkali internetning har bir mizhozi boshka shahar yoki mamlakatga ahborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubhonasi katalogini k¢rib chikishi, Npyu - Yorkdagi Metropoliten muzeyining ohirgi k¢rgazmasiga k¢yilgan suratlar bilan tanishishi, halkaro anzhumanlarda ishtirok etishi, bank muomalalarini amalga oshirishi va `atto boshka mamlakatlarda istikomat kiluvchi tarmok mizhozlari bilan sha`mat ¢ynashi mumkin.
Internet XX asrning eng buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Ushbu kashfiyot tufayli butun zha`on b¢ylab yoyilib ketgan yuz millionlab komppyuterlarni yagona informacion mu`itga biriktirish imkoniyati tu'ildi.
Foydalanuvchi nuktai nazaridan ta`lil kiladigan b¢lsak, internet birinchi navbatda tarmok mizhozlariga ¢zaro ma`lumotlar almashish, virtual mulokot kilish imkonini yaratib beruvchi "informacion magistralp" vazifasini ¢taydi, ikkinchidan esa unda mavzhud b¢lgan ma`lumotlar bazasi mazhmuasi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Bundan tashkari internet bugungi kunda dunyo bozorini ¢rganishda, marketing ishlarini tashkil etishda zamonaviy biznesning eng mu`im vositalaridan biriga aylanib bormokda.
2.1- rasmda internet va unga Boglanishning umumiy shakli keltirilgan. Unga asosan internetga Boglanish va undan foydalanishning asosiy tehnik vositasini shahsii komppyuterlar tashkil etadi. Uning imkoniyatlarini kengaytirish V4YH unga mikrofon, videokamera, ovoz chihargich (audiokoionka) va boshka k¢shimcha kurilmalar ulanishi mumkin. Internet hizmati "internet provayderlari" yordamida aloka kanallari orkali amalga oshiriladi. Aloka kanallari sifatida telefon tarmo'i , kabelli kanallar, radio va kosmos aloka tizimlaridan foydalanish mumkin.
Internet tarmo'i ning asosiy yacheykalari bu shahsiy komppyuterlar va ularni ¢zaro borlovchi lokal tarmoklardir.
Internet alo`ida komppyuterlar ¢rtasida aloka ¢rnatibgina kolmay, balki komppyuterlar guruhini ¢zaro birlashtirish imkonini ham beradi. Agar bironbir ma`alliy tarmok bevosita internetga ulangan b¢lsa, u holda mazkur tarmo'ning har bir ishchi stanciyasi Internetga ulanishi mumkin. Shuningdek, internetga mustakil ravishda ulangan komppyuterlar ham mavzhud. Ularni host komppyuterlar (host - rahbar) deb atashadi. Tarmok ka ulangan har bir komppyuter ¢z adresiga ega va uning yordamida zha`onning istalgan nuktasidagi istalgan mizhoz uni topa olishi mumkin.
Internet bu internet tehnologiyasi, programma taominoti va protokollari asosida tashkil etilgan, hamda ma`lumotlar bazasi va elektron huzhzhatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi korhona yoki koncern mikyosidagi yagona informacion mu`itni tashkil etuvchi komppyuter tarmo'idir.
Internet boshka komppyuter tarmoklaridan kuyidagi bilan farklanadi. Bir yoki bir necha serverlardan tashkil etilgan tarmok mizhozi undagi elektron huzhzhat, ma`lumotlar bazasi va fayllardan foydalanish uchun, ularning kaysi serverda, kaysi direktoriyada kanday nom bilan saklanganligini, ularga kirish usul va shartlarini bilishi zarur b¢ladi.
Server bu boshka komppyuter va programmalarga hizmat k¢rsatadigan komppyuter yoki programmadir. Ya`ni boshka komppyuterlarga ¢zining fayllaridan foydalanishga ruhsat beruvchi komppyuter Server hisoblanadi. Bitta komppyuterda birnecha Server ishlashi mumkin.
Internetda esa bunday nokulayliklarni oldi olingan b¢lib, uning foydalanuvchisi bunday ma`lumotlarni bilishi shart emas. Bundan tashkari internet tarmo'ida mavzhud b¢lgan barcha elektron huzhzhat va ma`lumotlar bazasini giper Boglanishlar yordamida ¢zaro Boglab yagona informacion mu`it kurish, unda kulay informacion kidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin b¢ladi.
Internet ¢z - ¢zini shakllantiruvchi va boshkaruvchi murakkab tizim b¢lib, asosan uchta tarkibiy kismdan tashkil topgandir:
o Tehnik
o Programmaviy
o Informacion
Internetning tehnik tarkibiy kismi har hil turdagi va tipdagi komppyuterlar, aloka kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshka turdagi tarmok kanallari), hamda tarmok tehnik vositalari mazhmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu tehnik vositalarining barchasi doimiy va vaktinchalik asosda faoliyat k¢rsatishi mumkin. Ulardan ihtiyoriy birining vaktinchalik ishdan chikishi Internet tarmo'i ning umumiy faoliyatiga aslo taosir etmaydi.
Internetning programmaviy taominoti (tarkibiy kismi) tarmokka ulangan hilma-hil komppyuterlar va tarmok vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) mulokot kilish, ma`lumotlarni ihtiyoriy aloka kanali yordamida uzatish darazhasida kayta ishlash, ahborotlarni kidirib topish va saklash, hamda tarmokda informacion havfsizlikni taominlash kabi mu`im vazifalarni amalga oshiruvchi programmalar mazhmuidan iboratdir.
Tarmoklar
Masalan. Boltik buyi davlatlarini uz ichiga oluvchi katta ahborot tarmogini misol kilsak, unda bu tarmokdagi unlab ahborot tizimlaridan uchtasi administrativ tizim sifatida olinib, Estoniya, Latviya, Litva davlatlarining tarmoklarini boshkaruvchisi bulib hizmat kiladi.
Bu uchta administrativ tizimdan bittasi bosh tizim deb e?lon kilinadi va u tarmokning boshkaruv markazi deb ataladi. Tarmokdagi boshka administrativ boshkaruv tizimlari bu markazga buy sinadilar.
Administrativ boshkaruv tizimlari kuyidagi vazifalarni bazharadilar:
- ahborot tarmogidagi komponentlarni ( mashina, kanal, terminal va boshkalarni ) sozligini tekshirish va nosoz komponentlarni aniklash va yaroksizlarini tarmokdan uzish;
- tarmok komponentlarini ta?mirdan sung yoki ish zharayonida uzilishlardan sung ishga yarokliligini tiklash;
- tarmokni modernizaciya kilish uchun yangi komponentlarni kushish;
- tarmok komponentlari ishini hisob-kitob kilish va ahborot tarmogi ishi buyicha hisobot tayyorlash;
- foydalanuvchilarga ahborot zahiralari hakida Ma`lumot berish.

Ahborot tarmogidan foydalanayotgan foydalanuvchilar tarmok zahiralarini bilishi kerak, shuning uchun administrativ boshkaruv tizimi tarmok zahiralari buyicha Ma`lumotlarni uz ichiga oluvchi ahborot banklarini tashkil etadilar. Bundan tashkari administrativ tizim foydalanuvchilarni urgatadi va noanik holatlarda yordam beradi.

Hamma abonent va administrativ tizimlar urtasidagi ahborot kommunikacion tarmok orkali uzatiladi. Ahborotlar kismlarga azhratilgan holda paket kurinishida uzatiladi.
Elektoron mashinalarni tarmokga ulash uchun anolig signallarni rakamli signallarga aylantiruvchi va aksi, rakamli signalni analigli signalga aylantiruvchi modem kurilmalaridan fodalaniladi.
Ahborotlarni tarmok orkali uzatish uchun mahsus dastur ta?minotlaridan foydalaniladi.
Hozirda komp'yuterlarni kullashda kupgina foydalanuvchilar uchun yagona ahborot makonini ta?riflovchi tarmoklarni tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Buni butun dune komp'yuter tarmogi hisoblanmish INTERNET misolida yakkol kurish mumkin.
Uzatish kanallari orkali uzaro boglangan komp'yuterlar mazhmuiga komp'yuterlar tarmogi deyiladi. Bu tarmok undan foydalanuvchilarni ahborot almashuv vositasi va apparat, dastur hamda ahborot tarmogi resurslaridan zhamoa bulib foydalanishni ta?minlaydi. Komp'yuterlarning tarmokka birlashishi kimmatbaho asbob-uskunalar -katta hazhmli disk, printerlar, asosiy hotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va Ma`lumotga ega bulish imkonini beradi. Global tarmoklar tufayli olisdagi komp'yuterlarning apparat resurslaridan foydalanish mumkin.Bunday tarmoklar millionlab kishilarni kamrab olib ahborot tarkatish va kabul kilish zharaenini butunlay uzgartirib yubordi,hizmat kursatishning eng keng tarkalgan tarmogi-elektron pochta orkali ahborot almashuvni amalga oshirishdir. Tarmokning asosiy vazifasi foydalanuvchining taksimlangan umumtarmok resurslariga oddiy,kulay va ishonchli kirishini ta?minlash va ruhsat berilmagan kirishdan ishonchli himoyalangan holda ahborotdan zhamoa bulib foydalanishni tashkil etish. Shuningdek, foydalanuvchilar tarmokla
ri urtasida Ma`lumotlarni uzatishning kulay va ishonchli vositasini ta?minlash. Umumiy ahborotlash davrida katta hazhmdagi ahborotlar lokal va global komp'yuter tarmoklarida saklanadi, kayta ishlanadi va uzatiladi. Lokal tarmoklarda foydalanuvchilar ishlashi uchun Ma`lumotlarning umumiy bazasi tashkil etiladi. Global tarmoklarda yagona ilmiy,iktisodiy,izhtimoiy va madaniy ahborot makoni shakllantiriladi.
Ma`lumotlar bazasiga uzok masofadan turib kirishda.umumiy Ma`lumotlarni markazlashtirishda, Ma`lumotlarni Ma`lum masofaga uzatishda va ularni taksimlab kayta ishlash borasida kupgina vazifalar mavzhud. Bularga bir kancha misollar keltirish mumkin: bank va boshka moliyaviy tuzilmalar; bozorning ahvolini aks ettiruvchi tizhorat tizimi ("talab va taklif "); izhtimoiy ta?minot tizimi; solik hizmati; oralik masofadan turib komp'yuter ta?limi; aviachiptalarni zahira kilib kuyish tizimi; uzokdan turib tibbiy tashishlash; saylov tizimi. Kursatilgan ushbu barcha kushimcha Ma`lumotlar tuplanishi, saklanishi va undan foydalana olish (kirish) notugri Ma`lumotlar bulishidan va ruhsat berilmagan kirishdan himoyalangan bulishi kerak. Ilmiy, hizmat, ta?lim,izhtimoiy va madaniy haet sohasidan tashkari global tarmok millionlab kishilar uchun yangi hil dam olish mashgulotini yayayaratdi.Tarmok kundalik ishni va turli sohadagi kishilarning dam olishini tashkil etish kuroliga aylandi.
E H M n i n g l o k a l t a r m o k l a r i bir korhona, muassasaning bir yoki bir kancha yakin binolaridagi abonentlarni
boglaydi. Lokal tarmoklar zhuda keng tarkalgan. Chunki 80-90%ahborot usha tarmok atrofida aylanib yuradi. Lokal tarmoklari har kanday tizilmaga ega bulishi mumkin. Lekin lokal tarmoklardagi komp'yuterlar yukori tezlikka ga yagona ahborot uzatish kanali bilan boglangan buladi. Barcha komp'yuterlar uchun yagona tezkor ahborot uzatish kanalining bulishi - lokal tarmokning azhralib turuvchi hususiyati. Optik kanalda yoruglik utkazgich inson sochi tolasi kalinligida yasalgan. Bu uta tezkor, ishonchli va kimmat turadigan kabel.
Lokal tarmokda EHM lar orasidagi masofa uncha katta emas -10 km.gacha, radiokanal alokasidan foydalanilsa-20 km. Lokal tarmoklarda kanallar tashkilot mulki hisoblanadi va bu ulardan foydalanishni osonlashtiradi.
G l o b a l t a r m o k l a r butun dunyo buyicha tarmokdan foydalanuvchilarni kamrab oladi va kupincha bir-biridan 10-15 ming kilometr uzoklikdagi EHM va aloka tarmoklari uzellarini birlashtiruvchi yuldosh orkali aloka kanallaridan foydalanadi.
Protokollar, mizhozlar va serverlar
Protokol bu komppyuterlar orasidagi aloka ¢rnatilishida, ma`lumotlarni kabul kilish va uzatishda foydalaniladigan signallar standartidir. Ya`ni komppyuterlar protokol yordamida biri - biri bilan Boglanadi. Protokol t¢'ri b¢lsagina, komppyuterlar ¢rtasida aloka ¢rnatiladi. Bu komppyuterlarning Boglanish tartibi yoki standartidir.
Server bu boshka komppyuter yoki programmalarga hizmat k¢rsatadigan komppyuter yoki programmadir. Ya`ni boshka komppyuterlarga ¢zining fayllaridan foydalanishga ruhsat beruvchi komppyuter Server hisoblanadi. Bitta komppyuterda bir nechta server ishlashi mumkin. Masalan, FTR, WWW, elektron pochta serverlari.
Mizhoz Server resurslaridan va hizmatidan foydalanuvchi komppyuter yoki programmadir. Huddi Server kabi, bitta komppyuterda birdaniga bir nechta mizhoz ishlashi mumkin. Masalan, komppyuter fayl serverning mizhozi b¢lishi mumkin (serverda zhoylashgan fayllardan foydalanishi), shu bilan bir vaktda elektron pochta programmasida ishlashi mumkin. Ya`ni bir necha serverning mizhozi b¢lishi mumkin.
URL (Uniform Resource Locator) Internetra murozhaat kilishning eng oddiy va kulay usuli b¢lib, u manzilni ifodalaydi. URL adresidan ihtiyoriy foydalanuvchi foydalanishi mumkin. Ya`ni bu adresdagi ma`lumotdan barcha foydalanuvchilar bir paytning ¢zida foydalanishi mumkin.
URL kuyidagi formatga ega
:
bu NTTR, FTR va gorher lardir.
faylning uzokdagi komppyuter fayl sistemasidagi t¢lik manzilini aniklaydi.
Bu shemaning k¢plab foydalanuvchilarga tanish b¢lgan boshkacha tasviri shunday k¢rinishga ega:
Boglanish shemasi: //mashina nomi/domen nomi/faylning t¢lik nomi.
Boglanish shemasi nomi Internet komppyuter adresi bilan ikkita kiya chizik bilan chegaralanadi, u esa bitta kiya chizik bilan faylning t¢lik nomi bilan azhratiladi. K¢pchilik hollarda URL NTTR, FTR va Gorheraar k¢rsatgan k¢rinishga ega.
URL ni batafsilrok tushunish uchun real misoldan foydalanamiz.
NTTR:// www. youthcenter. com /index.html
Bu URL adres tarkibiy kismlarini k¢rib chikaylik:
NTTR resursdan foydalanishda gipertekst (HurerTeht Transfer Rrotocol) protokoli ishlatilyapti.
www. youthcenter. com Ushbu ma`lumot zhoylashgan Internet sahifa nomi.
index.html faylning komppyuterdagi t¢la nomi.
K¢pchilik WWW sahifalar nomlanishi shu shemaga mos keladi. E`tibor bergan b¢lsangiz, baozan NTTR, FTR yoki gorher tipidagi resurslarga murozhaat kilinganda, faylning t¢lik nomi bitta kiyshik chizik bilan tugallanadi. Bu anik faylga emas, balki belgilangan katalog ostiga murozhaat etilganda sodir b¢ladi. Bu adresga murozhaat kilinganda, komppyuter mazkur katalog va faylga mos standart indeksli faylni beradi. NTTR ning standart indeksli fayli odatda index.html (yoki index.htm) deb ataladi. Shu bilan birga u yana home.html, homerage.html, welcome.html yoki deault.html deb atalishi mumkin. 1997 yildan boshlab ¡zbekistonda Internet Provayderlar hizmat k¢rsata boshladi. Hozirgi kunda ¡zbekistonda 40 dan ziyod Internet provayderlar ishlamokda. Baozi provayderlarning nomi va sahifa manzilini kuyida keltiramiz.
IP va URL adreslar tushunchasi

Bir ?arashda internetning tehnik tarkibiy ?ismi bilan informacion tarkibi ¢zaro ¢hshashdek tuyuladi. Chunki ikkala ?olda ?am "birni-k¢plikka" usulda tashkil etilgan ob?ektlar bo?li?ligiga duch kelamiz. Aslida bunday emas. Tehnik nu?tai nazardan internetda mavzhud b?lgan ihtiyoriy komp'yuter k¢plab (millionlab) komp'yuterlar bilan bo?langan b?ladi. Bunday bo?lanish "tamo?" (Net) deb ataladi. Informacion nu?tai nazardan internetda elon ?ilingan ?ar bir elektron huzhzhat, Tarmo?dagi bir nechta huzhzhatlar bilan ¢zaro bo?lanishda b?ladi. Bu ?oldagi informacion bo?li?lik "t¢r" (Web) nomini olgan.

Shunday ?ilib, "Tarmo?" (Net)-?a?idas¢z yuritilganda ¢zaro bo?langan komp'yuterlar mazhmuasi tushunilsa, "t¢r" (Web)-?a?ada s¢z yuritilganda yagona informacion mu?itni tashkil etuvchi elektron huzhzhatlar mazhmui tushuniladi. Amaliyotda internetning real, fizik bo?lanishlar or?ali tashkil topgan tarmo?ida komp'yuterlar bilan virtual informacion fazoni tashkil etuvchi elektron huzhzhatlari ?ar-?il adreslar yordamida ifodalanadi. Internet tarkibiga kirgan ?ar bir komp'yuter t¢rt ?ismdan tashkil topgan ¢z adresiga ega, masalan: 142.26.137.07. ushbu manzil IP (Internet Protokol)-manzil deb ataladi. Internetga doimiy ulangan komp'yuterlar ¢zgarmas IP-adresga ega b?ladi, agar komp'yuter foydalanuvchisi internetga va?tinchalik ishlash uchun ulanadigan b?lsa, u ?olda ushbu komp'ter va?tinchalik IP-adresga ega b?ladi. Bunday IP-manzil dinamik IP-manzil deb ataladi. Tarmo?da mavzhud b?lga ihtiyoriy komp'yuter IP adresini bilgan ?olda, unga ?ar-?il k?rinishdagi s¢rovlar bilan murozhat ?ilish mukin b?ladi. Bu s¢rovlar ¢shakomp'yuterda sa?lanayotgan elektron huzh
zhatlar, Ma`lumortlar bazasi yoki b?lmasa undagi biror bir programmani ishlatishda, ¢sha komp'yuter tarkibiga kirgan tehnik resurslar imkoniyatidan foydalanishga oid b?lishi mumkin va hokazo. Internet informacion muhitini tashkil etuvchi elektron huzhzhatlarning ?ar biri komp'yuterlarning IP-adreslaridan bosh?a ¢zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu adres URL (Uniform Resource Locator)-adres deb ataladi. Masalan: ¡zbekiston Respublikasi ?ukumatining rasmiy ahborotlari, Oliy mazhlis ?arorlari ?a?ida Ma`lumot beruvchi elektron sa?ifa adresi www.gov.uz (2.2-rasm). Agar internet tarmo?ida biror bir huzhzhat e?lon ?ilingan b?lsa, u yagona takrorlanmas URL-adresga ega. Komp'yuterda bir nom bilan ikkita fayl mavzhud b?lmaganidek, internetda ?am ikki elektron huzhzhat bir ?il URL-adresga ega b?lmaydi.
Internetni ishlash tartibi
Faraz kilaylik, Internetda biror sahifani ochib k¢rmokchisiz. Sahifa adresini kiritdingiz va uni ochdingiz. Kanday kilib bir necha dakikada sahifa sizning ekraningizda paydo b¢ladi? Bu sahifalarni topish uchun, sizning WWW k¢rish programmangiz URL dan kanday foydalanadi? Sahifani topish uchun programma provayderda zhoylashgan domen nomlari hizmati programmalar mazhmuidan foydalanadi. U DNS (Domain Name Service) deb ataladi va Internetni komppyuteringizga ¢rnatganda kiritiladi. Netscare Windows bilan birgalikda ishlayotganda sizning TCR/IR protokolingizni bu domen nomini sizning DNS serverinigizga uzatadi.
E`tibor bergan b¢lsangiz domenlar nomi k¢pincha .com, .edu yoki .org bilan tugaydi. Kuyida ommabop identifikator lar misollar bilan keltirilgan.
*.sot Tizhorat tashkilotlari uchun ishlatiladi, masalan: microsoft.com, ibm.com.
*.edu ¡kuv muassasalari uchun ishlatiladi, masalan: vcu.edu (Virginia Commowealth University), cmu.edu (Kornegi Mellon Universiteti), wsu.edu (Washington State University)
*.gov Davlat muassasalari (AKSh) uchun ishlatiladi, masalan: whitehouse.gov (Ok uy), jro.gov (US Goverment Rrinting Office).
*.org Notizhorat tashkilotlar uchun ishlatiladi, masalan: irex.org (Ayreks tashkiloti), redcross.org (Amerika Kizil kresti).
*.net Internet ning hizmat provayderlari uchun ishlatiladi, masalan: internic.net (InterNIC), si.net (Srrint International).
Davlatlarni izo`ovchi kodlar mavzhud:
*.UZ ShZBEKISTON *.LI LIHTENShTEYN
*.uk Buyuk Britaniya *.cn Hitoy
*.ca Kanada *.ru Rossiya
*.ch Shveycariya *.de Germaniya
*.au Avstraliya

Agar domen nomida davlatni izo`lovchi identifikator i b¢lmasa, bu domen AKSh da ekanligini bildiradi.

Fayllarni FTR protokoli yordamida uzatish
Elektron pochta, birinchi navbatda, turli komppyuter tizimlari ¢rtasida matnli ma`lumotni almashishga hizmat kiladi. Internet tarmo'i dan foydalanuvchilar uchun alo`ida fayllar va yahlit programmalarni almasha olish imkoniyati mu`im ahamiyat kasb etadi.

Internetda uchraydigan turli operacion tizimlar ¢rtasida ma`lumotlarni uzatishni taominlash uchun foydalanilayotgan kurilmadan mustakil ishlaydigan FTR (File Transfer Rrotocol) fayllarni uzatish protokoli k¢llaniladi. Protokol ikki komppyuter ¢rtasida fayllarni k¢chirishni taominlaydi hamda Internet tarmo'i mizhoziga bir necha fayllarni olish imkoniyatini yaratadi. Foydalanuvchi tarmokka ulangan komppyuterlarda mavzhud turli fayllar va programmalardan foydalanish imkoniyatiga ega b¢ladi. Ushbu protokolni amalga oshiruvchi programma Internetdagi k¢plab FTRserverlardan biri bilan aloka ¢rnatishga y¢l ochadi. FTR server fayllari bilan foydalanish mumkin b¢lgan komppyuterdir. FTRmizhoz programmali ma`lumotlarni uzatish protokolini bazharibgina kolmay, FTRserver katalogini k¢rib chikish , fayllarni izlash va ma`lumotlarni zhoylashtirishni boshkarish uchun k¢llaniladigan bir kator komandalarga egadir. Unix yoki MS OOZda ishlashda foydalanuvchi FTRserver bilan aloka ¢rnatish uchun foydalanuvchi FTR komandasini kiritishi lozim, s¢ng uning manzili yoki domen nom

i kiritiladi. Agar aloka ¢rnatilgan b¢lsa, foydalanuvchining nomini kiritish taklif kilinadi. Serverda kayd kilinmagan foydalanuvchi "anonymus" nomini tanlab muayyan fayllar va programmalardan foydalanishga ruhsat oladi. Agar parolp s¢ralsa, elektron pochtadagi shahsiy manzilni kiritish mumkin. Mazkur amallarni bazhargandan s¢ng FTRserver bilan ishlashga y¢l ochiladi.
Elektron pochta
Eyaektron pochta (email - electronic mail) oddiy pochta vazifasini bazharadi. U bir manzildan ikkinchisiga ma`lumotlarni zh¢natilishini taominlaydi. Uning eng asosiy afzalligi vaktga bo'lik emasligida. Elektron hatlar zh¢natilgan za`otiyok manzilga boradi va egasi olgunga kadar uning pochta kutisida saklanadi. Matnli hat, grafikli va tovushli fayllarni, programm fayllarni ¢z ichiga olishi mumkin. Elektron hatlar bir vaktning ¢zida bir necha adreslar b¢yicha zh¢natilishi mumkin. Internet foydalanuvchisi elektron pochta orkali tarmo'ning turli hizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega b¢ladi, chunki Internetning asosiy hizmat programmalari bilan interfeysga ega. Bunday yondoshuvning mo`iyati shundaki, hostkomppyuterga talab elektron hat k¢rinishida zh¢natiladi. Hat matni zarur funkciyalarga kirishni taominlovchi standart yozuvlar t¢plamidan tuziladi. Bunday ahborotni komppyuter komanda sifatida kabul kiladi va bazharadi. Elektron pochta bilan ishlash uchun programmalar yaratilgan, ularni mail umumlashma nomi bilan birlashtirish mumkin. MS OO5da foyda
lanuvchilar uchun bml programmasi k¢llanilsa, Unixtizimlar uchun elm programmasi kengrok tarkalgan. Eng kulay va foydalanishga oson programma - Microsoft Windows uchun Eudora dan foydalaniladi. Windows 95 operacion tizimida elektron pochta bilan ishlashni Microsoft Outlook Exrress ilovasi taominlaydi. Bu programmalar kuyidagi vazifalarni bazharadi:
o matnni yaratadi;
o hat - habarlarni (korrespondenciyalarni) ¢kish va saklash;
o hathabarlarni ¢chirish;
o adresni kiritish;
o hat - habarlarni kabul kilish va zh¢natish;
o turli huzhzhatlarni, zhadvallarni, rasmlarni va boshka fayllarni import (kabul kilish va kerakli formatga ¢zgartirish), hatga ilova kilish;
o hatlarni mavzusiga karab azhratish.
Odatda, elektron pochta programmalari ASCII kodidagi matnlarni ikkilik formatda ham zh¢natadi. ASCII kodida fakat matnlarni yozish mumkin.
Ikkilik fayllarda har kanday ahborotni saklash mumkin, shu bois aralash habarlarni (grafika va matn) va programmalarni uzatish uchun ikkilik tizim k¢llaniladi.
Elektron pochta manzili
E mail adres shakli
Elektron adres ?uyidagi shaklda b¢ladi:

Misol tari?asida ?uyidagi elektron adres ta?lilini keltiramiz:
[e-mail]
yoshlarmarkazi adres egasi ismitashkilot nomi
youthcenter tashkilot nomi
freenet Internetprovayder nomi
uz davlat
@ elektron adresni belgilovchi mahsus belgi.
Elektron adres yozganda uni t¢li? yozishga harakat ?iling. Adres egasi, tashkilot nomi k¢rsatilishi ma?sadga muvofi?.
Elektron adreslar turlariga misol sifatida ?uyidagi adreslarni keltiramiz.
[e-mail]

Shahsiy elektrrn adres

[e-mail]

Shahsiy elektron adres

[e-mail]

Internet sahifa kratuvchisi

[e-mail]

elektron adresi

[e-mail]

Tashkilot elektron adresi

[e-mail]

¡?uv kafedra elektron adresi

[e-mail]

Fakulptet elektron adresi

[e-mail]

¡zbekiston Milliy

[e-mail]

Universiteti studenti

shahsiy elektron adresi

Hozirgi kunda internetning WWW hizmati kundan - kunga rivozhlanib mukammal ma`lumotlar manbaasiga aylanib bormokda. Uning yordamida istalgan sohada, istalgan mavzuda va istalgan vaktda ma`lumotlarni kidirib topish, ulardan foydalanish, zarur b¢lsa ulardan nushalar olish mumkin. Internetning ushbu hizmat turidan foydalanish uchun avvalo mizhoz komppyuterida huddi shunday imkoniyatlarni yaratib beruvchi mahsus programma taominoti b¢lishi zarur. Bunday programma taominoti brouzerlar (browsers) deb ataladi. Eng birinchi brouzer CERN (Evropa Fizika Tadkikotlari Markazi) hodimi Tim Berner tomonidan kashf kilingan. Eng birinchi grafik ma`lumotlarni ekranda aks ettiruvchi brouzer Mosaic Amerikaning NSCA (Milliy Super Hisoblash Markazi)da Mark Andrisson va bir necha talabalar tomonidan ishlab chikilgan. Brouzer bu inglizcha s¢z b¢lib k¢rishni taominlash, ya`ni k¢rsatish maonosini anglatadi. Dunyodagi eng k¢p foydalaniladigan brouzerlar Netscare Communication va Internet Exrlorer hisoblanadi. Bugungi kunda Netscare hamda Internet Exrlorer dan ta

shkari yana k¢plab Orera, FMSD Friadna, MS ICE, Webcelerator, AtGuard, AdWirer kabi brouzerlar mavzhuddir. Brouzerlarga k¢yiladigan asosiy talablardan biri, bu internetning WWW hizmatidagi ma`lumotlar zhoylashgan veb sahifalarini, kaysi tehnologiya yordamida ishlashidan, hamda kaysi programmalash tilida yozilganidan katoiy nazar, undan t¢lik foydalanish imkoniyatlarini yaratib berishdir. Bu talabga hamma brouzerlar ham zhavob bera olmaydi. Bunga misol kilib Netscare Communicator ning Microsoft kompaniyasining mahsuloti b¢lgan Visual Basic Scrirt tili k¢llanilgan veb sahifalarni ekranda aks ettira olmasligini keltirish mumkin. Internet Exrlorer brouzeri esa ihtiyoriy veb sahifani `ech kanday muammolarsiz k¢rish va undan t¢lik foydalanish imkoniyatini yaratib beradi. Orera brouzerining muhlislari esa uni zhuda ham ihcham hazhmda ekanligi uchun yahshi k¢rishadi. Chunki bu brouzer komppyuter tashki hotirasida atiga 2 Mb gina zhoyni egallaydi holos. Uning zhuda ham tezkor ishlashi va k¢plab Netscare ishlaydigan rlugin lar Macromedia flash, Acrobat
reader, Cosmo r!aueglarni ¢zida aks ettira olishi unga b¢lgan kizikishga sabab b¢lmokda. Netscare ning imkoniyatlari ham ¢ziga hosdir. U olinayotgan informaciya hakidagi doimiy ma`lumot, aloka kanallari sekin ishlaydigan zhoylarda zhuda ham k¢l keladi. Bundan tashkari brouzer ¢zida pochta hizmatidan foydalanish y¢lga k¢yilganligi zhuda ham foydalanuvchilarga kulay dir. Yana programmada internetdagi boshka foydalanuvchilar bilan su`batlashishni taominlovchi programma ham ¢rnatilgan.
Internet Exrlorer dan asosan Windows OS dan foydalanuvchilari k¢prok foydalanishadi. Chunki Microsoft kompaniyasining bu ma`sulotlar i bir - biri bilan hech kanday hatolarsiz ishlaydi. Brouzer oldin k¢rilgan sahifalarni kayta k¢rish, ya`ni kundalikda k¢rilgan sahifalarni kayta ochish imkoniyatiga ega. Internet tarmo'i dagi k¢plab ma`lumotlardan foydalanishda chegaralar k¢yish, havfli veb sahifalar hakida ogohlantirish kabi imkoniyatlari ham mavzhud. Brouzerlarga k¢shimcha ¢rnatiladigan kidiruv serverlari yoki eng k¢p foydalaniladigan veb sahifalarning mahsus t¢plamlari ham foydalanuvchiga kulaylik yaratadi. WWW tarmo'idagi ma`lumotlardan foydalanish uchun fakatgina brouzerlarning hizmati kamlik kiladi. Ya`ni audio hamda video huzhzhatlarni aks ettiruvchi tezkor programmalar ham mavzhuddir. Bu programmalar serverlarda zhoylashgan yoki tsh'ridan - tsh'ri uzatilayotgan audio hamda video huzhzhatlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. Real rlayer, Quck rlayer, Cosmo rlayer, Media rlayer 2 shu vazifani bazharishadi. Hozirgi kunda ¡zbekistonda ham interne
t tehnologiyalarini rivozhlanishi natizhasida `o`lagan radiokanallarning eshittirishlarini internet orkali tinglash mumkin. Avvaliga brouzer yordamida kerakli radiokanalning veb sahifasi topiladi va undan s¢ng eshittirish tsh'ridan - tsh'ri internet tarmo'iga uzatilayotgan kanalga Boglanadi. Shunda operacion sistemada mavzhud b¢lgan pleyerlardan biri ishga tushishi natizhasida, foydalanuvchi ushbu radiokanalni tinglash imkoniyatiga ega b¢ladi. Katta hazhmdagi ma`lumotlarni saklash va ularni masofadagi komppyuterlarga uzatish uchun hizmat kiluvchi internetning FTR hizmatidan ham brouzerlar yordamida foydalanish mumkin. Lekin mahsus FTR mizhoz programmasi komppyuterga ¢rnatilgan b¢lsa, bu zhuda ham kulaydir. FTR serverda yangi papka yaratish va unga ma`lumotlarni zhoylashtirish, va ularni kayta k¢chirib olish mumkin. Bu zharayonlarni bazharishda FTR mizhoz programmalari k¢l keladi. WWW hizmatida masofadan su`batlashish imkoniyatini yaratuvchi chat programmalari, uzok masofadagi d¢stlar bilan su`batlashishda telefon alokasi ¢rnini bosmokda. Buning uchun internetga
Boglangan komppyuterda tovush karnaylari hamda mikrofonlar b¢lishi kifoya. Internet Exrlorer programmasi bilan ishlash uchun, programmaning belgisida sichkoncha tugmachasini cherting. Natizhada ekranda programmaning kuyidagi darchasi hosil b¢ladi (3.1rasm).Darcha boshida menyu satri zhoylashadi. Menyu bu programma bazharishi mumkin b¢lgan amallar, ya`ni komandalar mazhmui. Programma menyusi Fayl, Pravka, Vid, Izbrannoe va Spravka komandalaridan tashkil etgan. Ikkinchi satrda asboblar paneli zhoylashgan. Internet bilan ishlaganda k¢prok asboblar panelidan foydalaniladi. Shuning uchun kuyida asboblar paneli tugmachalari tavsifini keltiramiz.
3.1rasm Ekranga darchaning avvalgi k¢rinishini kaytaradi.
Ekranga keyingi darchadagi ma`lumotni chikaradi. 1 Bazharilayotgan komanda ishini t¢htatadi. Ekrandagi sahifani yangilaydi. (Sahifa yangidan chikariladi.) Internet ishga tushirilgandagi sahifani ekranga chikaradi.
Ma`lumotni topish hizmatini ishga tushiradi.
Kanallarni ekranga chikaradi.
Kuyirokda Adres satri zhoylashgan. Va ni`oyat, asosiy darcha ma`lumotlar darchasi zhoylashgan. Pastki satr `olat satri b¢lib, unda zhoriy amal hakidagi ma`lumot beriladi (rasm 3.1).
Internetda biror ma`lumotni ¢kish uchun Adres satrida zarur sahifa manzilini kiritasiz. Masalan, adreslar satrida yahoo.com adresini kiritib k¢ring. Natizhada shu sahifa kidiriladi. Pastki `olat satrida "Adres topildi. Zhavobni kuting" degan ma`lumotni anglatuvchi habar paydo b¢ladi. Ekranda birnecha dakikadan s¢ng sahifa paydo b¢ladi. Zarur b¢lgan ma`lumotlarni tanlab ¢kishingiz mumkin. Sahifada gipermatn tagiga chizilgan b¢ladi va rangi ham asosiy matndan farkli b¢ladi. (Odatda k¢k rangda b¢ladi). Gipermatnni ¢kish uchun unda sichkoncha tugmachasini chertish etarli. Gipermatndagi ma`lumotni odatdagi usulda ¢kishingiz mumkin. Agar orkaga kaytmokchi b¢lsangiz tugmachasini chertish kerak. Oldinga ¢tish uchun tugmachasini bosish kerak. Internetda ishlash shunchalik kulay va zavkliki, Siz kanday kilib Internetning bir sahifasidan boshka sahifasiga ¢tib, ma`lumotlar olamida sayr kilib vaktning ¢tganini sezmay kolasiz. Dunyoning ihtiyoriy nuktasidan Internetdagi ma`lumotlarni ekraningizda ¢kiy olasiz. Biror ma`lumot Sizga zarur b¢lsa, Siz uni
k¢chirib olishingiz mumkin. Ma`lumotlarni k¢chirish tartibi 3.5 paragrafda keltiriladi. Buning uchun tugmachani bosing. S¢ng sahifani `o`lagan zhildingizga k¢shib k¢ying.
Internet Exrlorer programmasidan chikish
Programma ishini t¢htatish uchun programma darchasidagi Zakrkt' tugmachasini bosish etarli.
NETSCARE NAVIGATOR
Netscare Navigator bu veb brouzer b¢lib, uning yordamida World Wide Web (yoki oddiy kilib aytganda Web) da butun dunyo b¢ylab sayo`at kilish, butun dunyo b¢yicha tarkalgan va yahlit `olat da ishlayotgan, ¢zida turli huzhzhatlar, audio va videokliplar, grafikalar, tizhoriy ma`lumotlar, turli hazhviyalar va boshka ma`lumotlarni muzhassamlashtirgan va internetga ulangan komppyuterlar Web serverlardan foydalanish imkoniyati mavzhud.
Netscare Navigator programmasi Web sahifasi k¢rinishi kuyidagicha (3.2rasm):
WebHHHr barcha gipermedia huzhzhatlari hammaning foydalanishi uchun m¢lzhallangan b¢lishiga karamay, Webra Boglanish va ularni ¢kish uchun mahsus programma lozim. Bulardan biri yukorida taokidlab ¢tganimizdek Netscare NavigatorflHr. U ma`lumotlarni ¢kiy oladi, kodlarni ¢kiladigan `olatga keltirib beradi, va shuningdek boshka ma`lumotlar, masalan videoklip va WebHHHr boshka huzhzhatlari kaerdaligi hakidagi ma`lumotni beradi.
Netscare Navigator bir nechta "navigaciya vositalari"ga ega, ular yordamida "sayo`at kilgan" zhoyga kaytish va yana kaytadan k¢rish mumkin. Navigator ishga tushirilgandan s¢ng boshlan'ich sahifa avtomatik tarzda ishga tushiriladi. WebHH biror erga y¢naltirish uchun Location maydonida WebHHHr kerakli manzili kiritiladi, masalan: NTTR//:www.whitehouse.gov.
Navigaciya vositalarining kiskacha sharki kuyccagalardir:
Giper k¢rsatma bu maolum bir rang bilan azhratilgan matnlar yoki piktogrammalar b¢lib, kerakli ma`lumotlarni olish uchun ularni tiklash lozim. Har bir aloka WebHHHr boshka huzhzhatiga yoki grafikli tasviriga, audio yoki video yozuvga yoki umuman boshka bir faylga murozhaat kiladi.
Back tugmachasi oldingi huzhzhatga kaytishni taominlaydi.
Forward tugmachasi keyingi huzhzhatga ¢tishni taominlaydi.
Home tugmachasi kirishda ochilgan ilk sahifaga kaytishni taominlaydi,
Reload tugmachasi agar ochishda biror bir kamchilikka y¢l k¢yilgan b¢lsa, ochilayotgan huzhzhatning kaytadan ochilishini taominlaydi.
Go menyusi s¢nggi marta murozhaat kilingan sahifalar manzillarini k¢rsatadi.
History List Oldin murozhaat kilingan zhoylarga borishni taominlaydi.
Navigator bir vaktning ¢zida bir nechta darchalarda Web huzhzhatlar bilan ishlash imkonini beradi. Yangi darcha ochish uchun File menyusidagi New Window buyru'i tanlanadi. Darcha ¢lchamlarini ¢zgartirish, ularni bir zhoydan ikkinchi bir zhoyga osonlik bilan k¢chirish, ihtiyoriy minimal ¢lchamga keltirish mumkin. Bu odatdagi tartibda bazhariladi. Navigatorfla ¢zingizga yokkan sahifalarni belgilab k¢yib, istalgan vaktda ularga tezda ¢tish mumkin. Ular Bookmarks yordamida belgilanadi va avtomatik tarzda Bookmarks menyusiga zhoylashtiriladi. Bookmarksflarn belgilangan guruhni mantikiy guruhlarga azhratish, ularni ¢chirish va yangilarini yaratish mumkin. Netscare Navigator ning View menyusida uning k¢rinishini shzingizning didingizga moslatirishingiz, uning ishlashini istaganingizcha ¢zgartirishingiz mumkin. Location matn satrini ekranga chikarish va undan olib tashlash Netscare NavigatorHHHr Web sahifani yanada t¢likrok k¢rsata olishi uchun keraksiz oboektlarni olib tashlash mumkin. Komppyuter yokilishi bilan Netscare NavigatorHHHr yuklanishini va belgilangan sahifani av
tomatik tarzda yuklanishini taominlash mumkin. Bu Edit va Rreferences menyulari yordamida amalga oshiriladi. Ya`ni hosil b¢lgan darchada zarur ¢zgartirishlar kiritish lozim .
Komp'yuter tashqi qurilmalar bilan portlari orqali ahborot ayir boshlaydi .Agar shu shartlar orqali bir necha komp'yuterlar ulansa ular o’zaro ahborot ayirboshlashlari mumkin. Bu holda ular komp'yuter tarmoqlarini tash?il etadi. Agar komp'yuterlar bir-biridan uncha uzo?da zhoylashgan bo’lsa, bitta tarmoq ta`minoti, bitta apparat ta`minotidan foydalansa unday tarmoq mahalliy tarmoq deyiladi, masalan, bitta korhonadagi komp'yuterlar tarmoqi bitta sinfdagi komp'yuterlar tarmoqi .
Mahalliy tarmoq bilan odatda ishchi guruhlar shu?ullanishadi Ishchi guruhlar bitta proekt ustida ishlayotgan kishilardir, masalan, bir zhurnal, bir samolyot ustida ishlayotgan kishilar yoki biror bo’limning hizmatchilari .
Barcha komp'yuter tarmoqlarining asosiy vazifasini shunday aytish mumkin : mavzhud apparat ta`minoti va mavzhud dasturiy ta`minotidan birgalikda foydalanish.
2. Windows9x da ishlayotgan ikki komp'yuterni parallel portlar orqali kabel bilan bir-biriga ulash mumkin Bu holda hech ?anday ?o’shimcha apparat ?ism, dasturiy ta`minot zarur emas
3. Ikkitadan ko’p komp'yuterlarni ulash to’?ri ulash etarli emas Buning uchun har bir komp'yuterga tarmoq platasi o’rnatish kerak.
Operacion tizmlar va ularning rivozhlanishi.
Dastlabki shahsiy komp'yuterlarda operacion tizimiga ega edilar va ular zamonaviy o’yinlarni namoish ?iluvchi qurilmalarga uhshar edilar (Yamaha, kuvet).Kamp'yuter elektor tarmoqi ga ulangach procssor doimiy hotraga (PZU) murozhat kilar edi, u erda sodda algoritmik tilni (masalan, Beysik) kullab kuvatlovchi dastur "duppiga gul kabi tikib kuyilgan" bular edi. Bir necha un komanda va operatorlarni tez orada urganib olingach uning erdamida sodda dasturlarni terish va ishga tushirish mumkin bular edi. Komp'yuterga magnitofon ulangach lentadagi tashqi dasturni operativ hotiraga yuklash mumkin bular edi. Buning uchun LOAD kabi komandagina etarli bular edi. Shundan sung komp'yuter doimiy hotiradagi emas, balki operativ hotiraga yuklangan dastur ta`sirida ishlashi mumkin bular edi. Operacion tizimga ehtiezh, shahsiy komp'yuterlarga diskovodlar ulana boshlangach tugildi. Magnitofonda ahborot ketma-ket eziladi, birin-ketin ukiladi.Diskovod ham ahborot ketma-ket ezilsada, ukish ihtieriy zhoydan boshlanishi mumkin. Masalan, "oyga kun
ish"dasturini hotiraga yuklash uchun dastur ezilgan yulaklar, sektorlar kursatilishi kerak, masalan, LOAD*d* kaysi yulaklar, kaysit sektorlarda nima ezilganinisaklash zhuda kiyin masala. Lekin, echim topildi.Dastur, fayllar nomini yulaklar, sektorlar nomeriga aylantiruvchi dastur yaratildi. Endi foydalanuvchi operativ hotiraga ihtieriy dastur, faylni uning nomiga karab yuklash mumkin buldi. Masalan,
LOAD "LUNA. BAS".Bu dasturni diskli operacion tizim (DOT) deb atashdi. DOTga keyinchalik boshka masalalar ham berila boshlandi: faylni diskdan hotiraga yuklash, diskga ezish, faylni uchirish, nusha olish, kuchirish va hokozo. DOT foydalanuvchiga talaygina kulayliklar yaratdi. Komp'yuterlarning apparat ?ismlarining rivozhlanishi Otlarning
rivozhlanishiga olib keldi. Ko’prok hazhmga ega diskovodlar paydo buldi, OTlar rivozhlanib bordi. Kattik disklar(vinchesterlar)ning faydo bulishi ularda yuzlab, minglab fayllarni saklash imkoniyatini berdi. Fayl nomlari yulaklar va sektorlarning sonlari kabi ko’payib bordi.Disklarni katologlarga bulish va DOT da katologlar bilan ishlash vositalari (katolog ochish, ularni kuchirish, ularni uchirish, nusha olish...) paydo buldi.
Disklarni mantikiy ?ismlari bulmish ehtiezhlari tugildi((keyinchalik disklarga bulish ehtezhi yukoldi).Kattik va yumshok disklarni rivozhlanishi bilan komp'yuter operativ hotirasi kengaya bordi.Har bir OT operativ hotiradan yahshirok foydalana bordi va kuchlirok processor bilan ishlay ola boshladi.
IBM PC komp'yuterlari uchun OT 1981 yilda paydo buldi. Bu OT 1981 yildan 1995 yilgacha MS DOS 1.0 versiyasidan to MS DOS 6.22 versiyagacha uzgarib rivozhlanib bordi. Bu OT nografik operacion tizim bulib, u bilan ishlash komandalar erdamida sodir etilar edi. Bu OT Microsoft firmasiga tegishli bulib, firma asoschisi Amerikalik Mul'timillioner dasturchi B.Geytsdir. MS DOS OT ning rivozhlanish tarihining ushbu zhadvalda keltiramiz:
WINDOWS 95 OT: boshlangich ma`lumotlari.

Ekranda paydo bulgan ob`ektlar (elementlar) kompyuterning sozligiga boglik. Biz 4 ta eng muhimlarini aytib utamiz.

-Moy komp'yuter. Komp'yuterdagi fayllar fazosi (disklar, kataloglar- papkalar, fayllar)ni kurish uchun uni azhratib

Makrosi (makro komandalar)- ular yordamida ko’p takrorlanadigan komandalar birlashtirilib bitta makrosga aylantiriladi. Makrosni biror tugmacha bilan boglash mumkin.

Moduli (modellar)-foydalanuvchi Visual Basic da tuzgan proceduralar Access ning standart imkoniyatlarini kengaytiradi.
16.5.Tash?iliy zhihatdan ihtiyoriy ma`lumotlar hazinasi bilan ishlashda ikkita rezhim bulishi kerak: loyihalash(MH yaratuvchisining ish rezhimi) va ekspluataciya (MH dan foydalanuvchining ish rezhimi).
MH yaratuvchisi hazinada yangi ob`ektlar yaratadi, masalan,
zhadval yaratadi, zhadval strukturasini beradi, maydon hossalarini beradi, maydonlar orasida munosabatlar urnatadi.MH yaratuvchisi hazinaning strukturasi bilan ishlaydi va hazinaga kirishga, uzgartirishga tula hakli.Bir hazinaning bir nechta chekli sondagi loyihachilari mavzhud.
MH dan foydalanuvchi-hazinani formalar yordamida tuldiradi, talablar (surovlar) asosida ma`lumotlarni uzgartiradi va natizhaviy hisobotlar hosil kiladi.Bir hazinaning foydalanuvchilari zhuda ko’p bulishi mumkin. Lekin, hazinaning strukturasini uzgartirish ular uchun man kilingan.
Access 9x da MH ning oynasida 6 ta ob`ekt: zhadvallar, surovlar, hisobotlar, makroslar, modullardan tashkari 3 ta komandalar tugmasi bor: Otkrit', Konstruktor, Sozdat'.Ular yordamida hazina bilan ishlash rezhimlari beriladi.
Otkrit'(ochish) tugmasi yordamida tanlangan ob`ekt ochiladi, masalan, zhadval tanlansa uni kurish, yangi yozuvlar kiritish yoki uzgartirish mumkin.
Konstruktor tugmasi ham ob`ektni ochadi, lekin endi u MH yaratuvchisi uchun ochiladi. Bu rezhimda ob`ekt strukturasini uzgartirish mumkin. Masalan, ob`ekt zhadval bo’lsa, zhadvalga yangi maydon kuyish, yoki mavzhudlarini hossalarini MH darichasida 6ta ob`ekt kursatilgan, shu ob`ektlar bilan MS Access9x ishlaydi: Tablici, Zaprosi, Formi, Otcheti, Makrosi.
Tablici (zhadvallar)-MH ning asosiy ob`ekti. Zhadvallarda ma`lumotlar saklanadi. Relyacion MH bir necha o’zaro boglik zhadvallardan tash?il topadi.
Zaprosi (surovnoma, surovlar)-MH ni uzgartirish uchun zarur bulgan surovnomalar hosil kilish uchun ishlatiladi, surovnomalar yordamida ma`lumotlar tartiblanadi, fil'trlanadi, tanlanadi, uzgartiriladi, kushiladi, ya`ni kayta ishlanadi.
Formi (formalar, blankalar)- ular yordamida MH ga yongshi ma`lumotlar kiritiladi, borlari kuriladi.
Otcheti (hisobotlar)- ular yordamida ma`lumotlar printerga uzatiladi.
sichkonchani moy komp'yuter ikonkasiga keltirib chap tugmacha (yoki kursor bilan moy komp'yuter tanlanib Enter ) bosiladi.
- Setevoe okruzhenin. Agar komp'yuter tarmoqka ulangach yoki ulanish mumkin bulganda paydo buladi.Uning erdamida tagmok gesugslarini kurirish mumkin.
-Korzina. Uchirilgan fayllarni vaktincha saklash uchun mumkin kiladi.Yanglish uchirilgan fayllarni kayta tiklash mumkin.
-Pusk. Ekranda eng kuyidagi polola Panel' zavach (masalar paneli deyiladi).Pusk tugmachasi Windows 95(98, 2000)ni bosh menyusini ochib beradi.Bosh menyu erdamida dasturlarni ishga tushirish, huzhzhatni ochish, komp'yuter tizimi ulash, erdam olish, kerakli faylni topish, komp'yuterni uchirish mumkin. Masalalar panelida
ayni paytda ishlab turgan (ochilgan) dasturlar, ilovalar, huzhzhatlarning nomlari va ikonkalari zhoylashadi.
Masalalar paneli ochilgan ilovalardan biridan ikkinchisiga tez o’tish uchun hizmat kiladi.Buning uchun kerakli ob'ekt nomi ustida chap chertni bazharish kerak.
Pusk tugmachasi bosilgan ekranga Windows 95 bosh menyusi chiqadi.
Bosh menyu Ctrel+ESC tugmachalariyordamida ham yoki klaviaturadan mahsus Pusk tugmachasi bilan ham ochiladi.Bosh menyu bir necha komanda (?ism punkit) lardan iborat buladi. Ularning asosiylarini keltiramiz;
Zavershenie raboti Mavzhud programmalar ruyhatini chikaradi.
Yakinda ochilgan huzhzhatlar ruyhatini chikaradi.
Komp'yuter komponentlari ruyhati chikariladi.Ularni sozlash mumkin.
Papka, fayllar, pochta habarlarini izlash imkoniyatini beradi.
Windows 95 yordamini chikaradi.
Dasturni ishga tushirish, papkani ochish, MS DOS
komandasini bazharish imkoniyatini beradi.
Ishni yakunlash yoki komp'yuterni kayta ishga tushirish imkoniyatini beradi.
Komp'yuter sozlanishiga karab yana ?o’shimcha komandalar hosil kilish mumkin. Agar bosh menyuga biror komanda ruparasida belgi turli
bo’lsa u ?o’shimcha menyuga ega ekanligini kursatadi. Har bir punkt chap cheti bilan azhratiladi, ENTER ni bosib ishga tushiriladi.Yoki kush chertki bilan ishga tushiriladi.
3.2 Oynap turlari, elementlari, oynani boshkarish.
Windows - oynalar (darchalar) degani. Windows da har bir dastur, ilova uz oynasiga ega, Windows da har birdastur ilova ham deb ataladi. Windows da oynalarturt hil buladi:
-papka oynasi (birlamchi oyna),
-ilova oynasi,
-mulokat oynasi (darchali).
Programma oynasi kuyidagi elementlarga ega:
Oyna nomi, chap tomonda -sistema menyusi tugmachasi, ung vaziyatga karab yoki tugmachalar, menyu
Bu MS Access mulokot darchasidan yordam olish mumkin, yangi MH ochish mumkin, ilgari yaratilgan MH ni ochosh mumkin, masalan, db1, db2, ... .Ob`ekt tanlangach OK ni bosish kerak. Bu ishlar natizhasida yangi MH darchasi ochiladi.
Masalan, klub nomi, shahar maydonlari (Dinamo (T), Dinamo(K)kabi).
MHBS- ma`lumotlar hazinasini boshkarish sistemalari- ma`lumotlar hazinasini yaratadigan, ularning zhadvallarini tuldiradigan, ular bilan turliishlar bazharadigan dasturlardir.
Komp'yuterlar uchun turli hil MHBSlar yaratilgan: dBase, Clipper, Paradox, Foxpro. Bu dasturlar va foydalanuvchi ularni komandalar berib(MS.DOS singari) yoki dastur tuzib ishlaydi. Dastur tuzish zharayoni har kimga ham yokavermaydi, har kim ham kodir emas. MHBS Acses paydo bulgach, vaziyat uzgardi. Foydalanuvchi dastur tuzish kiyinchiliklaridan kutildi. Lekin Acses MHBS da ham dastur tuzish mumkin. Access MHBS ning turli versiyalari mavzhud: Access2.0, Access95, Access97. Kelgusida ularning umumiy ?ismini MS Access9h deb belgilaymiz. MSAccess9h Windows95 da kuyidagicha ishga tushiriladi.
Pusk Programma MS Access
Natizhada, MS Access oynasi chiqadi. Bu oyna MS Word9h dasturining oynasiga uhshaydi. Sung
Fayl Otkrit' BD
komandasi yoki Otkrit' BD tugmasi standart kurollar panelida SChTOD bazharilsa MS Access mulokot darchasi chiqadi satri ( asosan fayl, Pravka, vid, ? punktlarga ega), sung instrumentlar paneli, ishchi ekran, ekran pastida holatlar satri, va har galgidek malalalar paneli, chapda va ungda lift, uchirishtugmalari.Ma`lumotlar hazinasi hakida boshlangich ma`lumotlar. MH hozirgi paytda katta ahamiyatga ega. Har ?anday ob`ekt, vokea, element to’?risidagi bilimlar biror MH ni tash?il etadi. Maslan, korhonadagi kadrlar to’?risidagi ma`lumotlar (zhumladan, ukituvchilar, talabalar to’?risidagi ma`lumotlar), kasallar, zhinoyatchilar, kitoblar, metallar, futbolchilar, darvozabonlar to’?risidagi ma`lumotlar MH ni tash?il etadi.
MH deb tartiblangan bir turdagi ma`lumotlar tuplamiga aytiladi.
MH asosida zhadvallar yotadi. MH bir yoki bir necha o’zaro boglik zhadvallardan iborat buladi. Bunday MH lar reakcoin Mhlar deyiladi. Yana darahtsimon MH lar ham bor. Darahtsimon MH larni reakcion MH larga aylantirish mumkin. Odatda zhadvalllar alohida nomga, ularning hazinasi alohida ega buladi
Ma`lumki zhadvalda har bir element satr va ustun kesishgan zhoyda hosil buladi. MH da ustunlar maydonlar, satrlar yozuvlar deb aytiladi. Maydonlar MH ning strukturasini aniklaydi.
Misol sifatida Uzbekiston respublikasi futbol klublari MH uchung zhadval tuzaylik. Asosiy zhadvallar: klublar, darvozabonlar, huzhumchilar, yarim himoyachilar, klub daromadlari hakidagi ma`lumotlardir.
Sozdat': Yangi oyna yaratish (ochish).
Otkrit': Mavzhud fayllarni ochish.
Sahratit': Yangi yaratilgan grafikni va tahrirlangan faylni saklash.
Sahratit' kak: ?anday saklash (boshka nomlash).
Predvaritel'niy prosmotr: Homaki kurish.
Pechat': Printerga murozhat.
Vihod: Garfik muharrirdan chikish.
Moy komp'yuter yordamida fayllar fazosini kurish.
Moy komp'yuterda kursatilgan disk strukturasini kurish uchun disk ikonkasida sichkoncha chap tugmasi yordamida kush chertki bazharish kerak, u holda diskdagi papkalar va fayllar uz ikonkalari va nomlari bilan paydo buladi. Agar oynadagi biroi papkada SChTKCh bazharilsa oyna uzgarib ?ism papka mundarizhasi kurinadi. Mundarizhada yana ?ism papkalar, fayllar ikonkalari
nomlari bilan kurinadi va hokazo. Shunday kilib hohlagan ichma-ich zhoylashgan papka ichiga kirib borish mumkin.
Oyna ichida ihtiyoriy ob'ektda SChTKCh bazharish mumkin. Agar ob'ekt ilova (dastur ) bo’lsa u ishga tushadi. Agar ob'ekt huzhzhat bo’lsa huzhzhat tayyorlangan ilova ishga tushib, ilovaga huzhzhat yuklanadi.
Vid punkti yordamida oynada ob'ektlarni turlicha tasvirlash.
Moy komp'yuter menyusining vid punkti yordamida yoki instrumentlar panelining ohirgi turtta tugmasi yordamida oynadagi ob'ektlarni turt hil usulda kursatish mumkin. Kattalashtirilgan yorliklar, ruyhat, zhadval. Buning uchun menyuning vid punktidan krupnie znachki, melkie znachki, spisok, tablica komandalaridan birini tanlash kerak yoki instrumentlar panelida mos instrumentni tanlash kerak.
Provodnik yordamida fayllar fazosini kurib chikish.
Papkalar darahtini ekranda chikarish uchun
- Pusk Programmi Provodnik komandasini bazharing yoki Moy komp'yuter yorligida SUtOCh (sichkoncha ung tugmasida oddiy chertki) bazharing va Provodnik punktini tanlang;
-Ekranda provodnik papkasini oynasi ochiladi:
Yukoridagi rasmlar ham huddi shunday tartibda chizildi. Ranglarni tanlash esa kuyi ksmida zhoylashgan ranglardan tanlanadi.Chizib bulgach WINWORD singari saklanadi.
15.4 Bosh menyuning vazifalari.
Oltita punkitdan iborat har biri huddi WORD singari amallarni bazharadi. Masalan Fayllar bo’limi.Bu bo’limda kuyida kyengrok kilib kursatilgan.
Purkagichdagi bulu, tutun, daraht barglari hosil kilishda foydalaniladi.
Chiziklar chizish kurollari (9), (10).
Bu kurollardan to’?ri chizik, egri chizik chizishda foydalaniladi .To’?ri chizik chizish uchun (9)tanlangach, uni razmeri tanlanadi.Sung ekranning bush nuktasida SChT bsoilib sichkoncha tortiladi. Kursatkich to’?ri chizikdan iborat iz koldiradi. Ohirgi nuktada SChT kuyib yuboriladi.Gorizontal vertikal chiziklar chizish uchun Shijt tugmasi bosib turiladi.
Egri chizik kesmasi 3 kadamda chiziladi. (10) tanlangach egri chizikning bosh nuktasida SChT bosilib sichkoncha sudralib egri chizik ohirgi nuktasida SChT kuyib yuboriladi (to’?ri chizik hosil buladi) -egri chizikni chap tomoniga sichkoncha sudralsa to’?ri chizik chapga egiladi. Zarur egilishdan keyin SChT kuyib yuboriladi, egri chizikning ung tomonida biror nuktada SChTbosiladi.
To’?ri chizik ikkinchi marta egiladi.
Oyna ikki ?ismdan iborat: chap panel va ung panel.
Chap panelda komp'yuterdagi disklar ruyhati, tanlangan diskdagi papkalar ruyhati, ish stoli, moy komp'yuter ob'ektlari tasvirlanadi.
Ung panelda esa chap panelda tanlangan papkaning mundarizhasi tasvirlanadi. Demak, chap paneldagi biror disk, papka mundarizhasini kurish uchun uning yorligida SChTOCh bazharish kerak. Ung panelda tanlangan papka mundarizhasi kurinadi. Masalan, S: diskda HATLAR papkasida HAT 1998, HAT 1999, HAT 2000 ?ism papkalari bulib, HAT 2000 papkadagi KUMUSH_12_04_2000 hatni uni tayyorlagan Word Pad ilovasida ochish uchun kuyidag ishlarni bazharish kerak.
- Pusk Programmi Provodnik
- HATLAR papkasida SChTOCh : yoki HATLAR papkasi oldidagi papkaning yopikligini kursatuvchi
belgida SChTOCh; natizhada ga aylanib HATLAR papkasining
?ism papkalari chap panelda kurinadi .
-HAT 2000 ?ism papkasi oldida turgan ishorada SChTOD; Natizhada ung panelda HAT 2000 ?ism papka mundarizhasi ochiladi ;
-KUMUSH_12_04_2000 ob'ekti ustida SChTKCh.
Natizhada Word Pad matn muharriri ishga tushib unga KUMUSH_12_04_2000 fayli yuklanadi.
Provodnik programmasida ham oynada ob'ektlarni turt hil usulda tasvirlash mumkin (krupnie znachki, melkie znachki, spisok, tablica).
Bu ish Provodnik menyusining Vid punktining komandalari kabi bazhariladi. Provodnik menyusi Moy komp'yuter menyusiga uhshash. ?ism papkani uz ichiga olgan papkaga kaytish uchun instrumentlar panelida
belgida SChTOCh bazharish kerak yoki BACKSPACE tugmachasini bosish kerak. Provodnik ung panelda turgan programma yoki huzhzhatni ochish uchun ob`ekt yorligida SChTKCh bazharish kerak. Provodnik chap panelda zhoylashgan papkani yoyish (yigish) uchun papka yorligi oldida turgan
( ) ishorada SChTOCh bazharish kerak.
Ish stoli chegarasi urtasida, burchaklarida oyna ulchamini uzgartiruvchi markerlar zhoylashgan.
Chizik kurollari. Ular 4-ta; kalam(1), kist' (2), uchirgich(3), purkagich (4). Ihtiyoriy kurol uning tugmasida SChTbosish bilan hosil kilinadi . Kurol tanlangach kurollar hossalari oynasida uning ulchovlarini tanlash mumkin.
Bu kurollar bilan chizik sichkoncha chap tugmasini bosib tortish bilan bazhariladi.
Kalam 1 piksel kalinlikdagi chizik chizadi. Gorzontal, vertikal, chizik chizishda Shijt tugmachasini bosib turish kerak .Kist yugonrok chizik chizishni imkonini beradi.
Uning yugonligi instrumentlar hossalari darchasida shakllanadi. Uchirgich kistga teskari ish bazharadi, u tasvirni uchiradi.Purkagich doglar hosil kiladi.

INTERNET AHBOROT-KIDIRUV TIZIMI

Internet ahborot kidkruv tizimi - bu turli halk huzhaligi tuzilmalarini ahborot bilan ta`minlash va ularga hizmat kursatishni samarali va anik maksadli boshkarish shartlari

dan shartlaridan biridir. Hozirgi HHI asrda ahborot-kidiruv tizimini , ahborot- hisoblash hizmatlarini roli uzgardi. Ular izhtimoiy ishlab chikarishning chukur katlamlariga kirib borib va har bir insonning har bir korhona , bank , bozhhona ,solik tizimlarining manfaatlariga dahldor bulib , asosiy kurollardan biriga aylandi. Albatta INTERNET ahborot kidiruv va ahborotni kayta ishlash tizimini tashkil etish va zhoriy etishga katta harazhatlar kilish bilan boglikdir.
INTERNET deganda shunday bir tizimni tushunishg kerakki uning amal kilishi muayyan iktisodiy ob`ektlarning rivozhlanishi va amal kilishi zhara.nida ularning holatini mukobil aks ettiradigan iktisodiy ahborotni yaratish kayd etish saklash va kayta ishlash bilan boglikdir. Ya`ni bu bozor sharotida ishlab chikarish va boshkarishning fan va tehnika ning va hokazo hamma sohalarida keng foydalaniladigan iktisodi.tning uziga hos "ustunidir.Shunday kilib INTERNET ahborotni kayta ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlarini rivozhlantirish bilan ishlab chikarish va boshkarish zharayonlarini avtomatlashtirish bilan boglik ahborotlashtiroish indan ham bozor iktisodzhiyotining harkatlantiruvchi kuchiga aylanib bormokda. Ahborotning etishmasligi bilan boglik holda boshkarish sohasida yuz berayotgan hatolar borgan sari kimmatga tushmokda. Ikkinchi tomondan bozor sharoitida ahborot bilan hammadan kura tularok ta`minlangan tizimlar yutib chikmokda.INTERNET ahborot kidiruv ni rivozhlagnishi ularni ishlatish imkoniyatlari va kullanish sohasi ning kengayish
i saklanayotgan va kayta ishlanayotigan ahborot hazhmini kupayishi avtomatlashgan fan tehnika ning tashkiliy va moliyaviy mustakilligining kuchayib borayotgnaligi halk huzhaligining yangi tarmogi - ahborotlar sanoati vuzhudga keldi va rivozhlanmokda deb aytish imkonini beradi. Bu tizimda nafakat murakkab amaliy hayotgina ks etib kolmasdan balki ma`lumotlarni uz-uzidan sozlanishi operativ va ishonchli tarzda ahborot bilan ta`minlanib turigshini yulga kuyadigan markaziy tuzilma zhamlangandir. Ushbu zharayonlarning larning hammasida bozor katta hazhmdagi ahborotni tuplaydigan kayta ishlaydigan hamda uzi kamrab olgan huzhalik makoniga doirt zarur ma`lumotlarni bepradigan superkomp'yuter vazifasini bazharadi. INTERNET ahborot kidiruv tizimlarini shakllana borishi kredit -moliyaviy ta`minotning birzha va brokerliku tizimlari marketing hizmatlari va shunga uhshash tuzilmalarda muhim va siyosiy hayotining ahborot barometridir. Hozirgi vaktda ahborot tizimining asosiy vazifalaridan biri bu mehaniz
mni chukur uzgartirishdan - kogozdagi informatikadan mashinadagi informatikaga utish dan iboratdir Rivozhlangan mamlakatlarning iktisodiyoti keng tarmok yozgan ahborot tizimiga asoslangan. Tabiiyki , ahborot kidiruv tizimining muvaffakiyatli va samarali ish olib borishi ularning markazlari va faoliyatlari urtasidagi ahborot uzatish va ahborot ayirboshlash ning ishonchliligi hamda samaralilgi bevosita bogshlik buladi Bunga esa kup vazifalarni bazharuvchi hilma hil ahborot komp'yuter tizimlarini hususan INTERNET tizimini zhoriy etish yuli bilan eshiladi.
Intertarmok deganda lokal hisoblash tarmoklarini va tehnologiyalarini birlashtiruvchi dastur va apparat tehnologiyalarini tushunish uudum bulgan INTERNET tarmoklari kuprok Erning narigi chekkasida saklanayotgan ahborotni guyo uz komp'yuterida turgandek osonlik bilan bilib olish imkonini beradi Aslini olganda bu hol televidenie va radio kabi hammabop bulgan global ahborot mkonini ya`ni yangi " MASS MEDIA "tarmogini barpo etishni anglatadi.
Dastlab INTERNET tizimidan foydalanish uchun INTERNET MAIL modemi ulangan komp'yuterni yokiladi. Hamda WINDOWS 95 tizimiga kiriladi va modemni yokiladi. Shunda ekranning kuyi kismidagi "Pusk! blokiga "sichkoncha" ni strelkasini keltirib bosiladi. Bir nechta dastur ta`minotlari kursatilgan kolonka paydo buladi. Shuni ichidan "Programma" degan kismiga kiramiz. Uni tarkibida " INTERNET MAIL " dastur tizimi mavzhud.
Agarda INTERNET tarmogidan foydalanuvchi elektron pochtadan ma`lumotlar zhunatishi lozim bulsa kuyidagicha ishlarni amalga oshirishi kerak :

1.INTERNET MAIL dastur ta`minotiga kiriladi

2 "Sozdat' soobshenie" blokiga kiriladi
3 Kimga zhunatish kerak bulsa usha adresni yoziladi. Bu
adres albatta modem alokasi tula urnatilgan dan sung
gina amalga oshiriladi. INTERNET adres kitobida
mavzhud manzillar formati kuyidagicha :
foydalanuvchi @ server kurinishida buladi.
4 Zhunatilishi lozim bulgan ahborotni temasi kuyiladi
5 Pastda alohida azhratilgan maydonda matnni kulda te
rilishi mumkin yoki tayyor matnni kushib zhunatish m
mumkin . Skripka belgisini bosib tayyor matn fay1liga
yul kursatiladi. "Vlozhit'" kismi bosiladi.
6 Yukoridagi ishlar muvaffakiyatli amalga oshirilgand
dan sung "Otprvit'" tugmasi bosiladi.
7 Sungra "Dostavit' pochtu" bloki tanlanib "OK" tug
masi bosiladi. Va 1-chi banddagi ish takrorlanadi.
Agar modem boglanib turgan bulsa bu shart emas.

Agarda siz elektron pochtadan ahborot kabul kilmokchi bulsangiz u holda kuyidagicha tartibdagi ishlarni amalga oshirishingizga tugri keladi:

1 INTERNET MAIL dan kirilgandan sung "Dostavit' pochtu " tanlandi va "OK" bosiladi.

2 Modem nomeri terilib boglanishni kutiladi

3 Modem boglangach "Ekran posle terminala" bloki chikadi
4 USER NAME : < .......... > [Enter] Bu kismda mavzhud foydalanuvchining nomi kiritiladi
5 PASSWORD: <......... > [Enter] Foydalanuvchiga berilgan parol kiritiladi
6 WELCOME TO UZBEKISTAN ON-LINE Cisco AS 2509 chikkandan sung Cisco> degan buyruklar satri hosil buladi
7 Cisco > ppp def [ Enter ] bosiladi
8 PPP MODE bloki chikkandan sung keyingi kismga utadi
9 UOUR IP address 195.158.0.153 yoki 153 urniga boshka son chchikishi mumkin Bunga ahamiyat berilmaydi. IP adres olgandan keyin ekranga turli savollar ketma-ketligi ika boshlaydi
10 F 7 bosiladi va kutiladi
11 Ekranda " Proverka pol'zovatel'ya i parol'ya " degan ahborot chikib bir oz turgach pastga tushib ketadi
12 Sungra komp'yuter uzi avtomatik ravishda pochta kutisini karab agar pochta bulsa olib beradi.

Agarda Internet tarmogi bilan ishlash davomida savollar tugilsa yoki uzgarishlar yuz bersa , " ? " menyusi tanlanadi va "!Razreshenie voprosov" punktiga utiladi.

Hulosa

Hulosa
^{Yangi asrimiz tehnika asri deb atalibdi demak biz ham bu asrni komp'yuter asri deb atasak mubolag’a bo’lmaydi. Men bu diplom mavzuimni tayyorlashmobaynida asosan hozirgi kundagi global tarmoq internet tarmoqi bilan ishlashni u haqidagi ko’plab ma`lumotlarni mukammal o’rganib chiqdim.}

^{Men uz oldmga shuni maqsad kilib qo’ydimki kelazhakda jonazhon Uzbekistonimning gullab yashnashi va ravnaq topishi uchun ushbubilim va ko’nikmalarimdan foydalanib ulkan hissa qo’shmoqchiman chunki Vataniga sadoqatli bo’lish har farzandning burchi ekanini yahshi bilamiz}.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. S.S.Gulamov, A.T.Shermuhammedov, B.A.Begalov.
Iktisodiy informatika.
T.:Uzbekiston, 1999.-528 bet.
2. Yu.Shafrin. Osnovi komp'yuternoy tehnologii. M.:2000-560s


Kirish