Nashriyot-matbaaijodiy uyi

Tebranishli viskozimetrlar. Keyingi yillarda katta o'lchash chegaraga, 
yuqori sezgirlikka va aniqlikka ega bo'lgan, shuningdek, har xil sharoitlarda 
turli muhitlarni tahlil qiluvchi umumiy afzalliklarga ega bo'lgan tebranishli 
viskozimetrlar keng tarqalmoqda. 
Tebranishli viskozimetrlarning ishlash prinsipi nazorat qilinayotgan 
muhitga cho'ktirilgan sezgir element tebranishi so'nish darajasining shu 
muhit qovushqoqligiga bog'liqligiga asoslangan. Tuzilish jihatdan tebranishli 
asboblar elektromagnitli va ultratovushli bo'ladi. Elektromagnitli (past chas-
totali) viskozimetrlar 1 kHz gacha va ultratovushli asboblar 10—1000 kHz 
chastotalarda ishlaydi. 
6.47-rasmda ko'rsatilgan elektromagnit tebranishli viskozimetrning ish-
lash prinsipi quyidagicha. Idish 6 dagi nazorat qilinayotgan suyuqlikka sezgir 
element — po'lat plastinka 3 ning bir uchi tushiriladi. Uning yuqorigi qismi 
maxsus qisqichli asbob 2 ga mahkamlangan. Idish 6 termostatlovchi qurilma 
7 ga o'rnatiladi. Elektromagnit 1 yordamida po'lat plastinka 3 rezonans 
tebranishli harakatga keltiriladi. Tekshirilayotgan suyuqlikning qovush-
qoqligini o'lchashda po'lat plastinka tebranishlarining amplitudasi o'zgaradi. 
Bu o'zgarish elektromagnit datchiklar 5 yordamida qabul qilinadi. 
Datchiklarda induksiyalangan kuchlanish to'g'-
rilanib, o'lchash asbobi 4 ga uzatiladi, asbob 
qovushqoqlik birligida darajalangan. Ular 
qovushqoqlikni +3 ... 5 % xatolik bilan o'lchaydi. 
Ultratovushli viskozimetrlar universal hisob-
lanadi. Bu asboblar katta o'lchash chegarali, 
yuqori aniqlik, inersiyasizlik, harakatlanuvchi 
qismlarining yo'qligi kabi afzalliklarga ega. Lekin 
bu asboblar murakkab elektron qurilmalardan 
iborat bo'lganligi sababli ularning ishlatilishi 
cheklangan. 
Ultratovushli viskozimetrlar ultratovush-
larning muhit qovushqoqligiga qarab yutilishiga 
asoslangan. 6.48-rasmda ultratovush tebranish-
201 

---

larining so'nish tezligini o'lchaydigan ultrato-
vushli viskozimetrning sxemasi ko'rsatilgan. 
Magnitostriksion materialdan yasalgan plastina 
1 gilza Z ga mahkamlangan. Plastinaning pastki 
qismi qovushqoqligi o'lchanayotgan suyuqlikka 
tushirilgan. Gilzada impulslar generatori 4 dan 
ta'minlanadigan uyg'otish g'altagi 2 bor. G'altakka 
uzunligi 20 mks ga yaqin impuls yuboriladi, 
natijada plastinada bo'ylama tebranishlar yuz 
beradi. Tebranishli chastotasi, plastina geomet-
riyasi orqali, so'nish amplitudasi esa suyuqlik 
qovushqoqligi orqali aniqlanadi. Impulsni yubo-
rish bilan bir vaqtda, kuchaytirish va detektor-
lash operatsiyasi kuchaytirgich 5 va detektor 6 da 
bajariladi, natijada trigger generatorini berkitadi. Plastinaning tebranishida 
teskari magnitostriksion samara tufayli, g'altakda plastinaning tebranish 
chastotasiga teng bo'lgan kuchlanish (EYK) hosil bo'ladi. 
(6.52) 
bu yerda: U— g'altak uchlaridagi kuchlanish; U
m
— kuchlanishning boshlang'ich 
amplitudasi; a — tebranishning suyuqlik qovushqoqligiga bog'liq bo'lgan so'nish 
koeffitsiyenti; т — vaqt; w — plastinaning tebranish chastotasi. 
Bu kuchlanish impulslar generatorini plastina tebranishlarining so'nishi 
tugaguncha berkitib turadi, shundan so'ng generator qayta uyg'onadi. 
Shunday qilib, so'nish jadalligining o'lchovi impulslar generatorining 
ketma-ket uyg'onishidagi vaqt oralig'i kattaligidan iborat. Suyuqlik 
qovushqoqligi qancha katta bo'lsa, impulslar orasidagi vaqt oralig'i shuncha 
kichik bo'ladi. O'lchash signali detektordan ikkilamchi asbob 7 ga keladi. 
Qovushqoqlik birligida darajalangan o'lchash asbobi impulslar inter-
valining o'rtacha qiymatini o'lchaydi. Asbobning o'lchashdagi xatoligi ± 1 %. 
Ultratovushli viskozimetrlar texnologik oqimlardagi turli suyuqliklarni 
uzluksiz nazorat qilish uchun ishlatiladi. Bu viskozimetrlarning o'lchash 
chegarasi 0,0001...100 Pa • s. 
Tebranishli, ayniqsa, ultratovushli viskozimetrlarning qo'llanilish sohasi 
Nyuton suyuqliklari bilan cheklab qo'yiladi, bu suyuqliklarning qovush-
qoqligi mexanik ta'sir jadalligiga bog'liq bo'lmaydi. Nyuton suyuqliklarida 
ular kamaytirib ko'rsatadi, bu holda ham ulardan faqat qovushqoqlik 
indikatorlari sifatidagina foydalanish mumkin.