Nashriyot-matbaaijodiy uyi

Issiqlik (kalorimetrik) sarfo'lchagichlarining ishlash prinsipi suyuqlik 
yoki gaz oqimining yordamchi energiya manbayi yordamida qizdirilishiga 
asoslangan. Bu energiya manbayi oqim tezligi va qizdiruvchi quril-
malardagi issiqlik sarfiga bog'liq bo'lgan haroratlar farqini vujudga 
keltiradi. Agar oqimning atrof-muhitga bergan issiqligini e'tiborga olmasak, 
qizdiruvchi asbob sarflangan va oqimga uzatilgan issiqlik o'rtasidagi 
issiqlik balansi tenglamasi quyidagicha bo'ladi: 
(4.23) 
bu yerda: g, — qizdirgichning suyuqlik yoki gazga bergan issiqlik miqdori, VR, 
К — quvur kesimi bo'yicha haroratning notekis tarqalishiga tuzatish koeffitsiyenti; 
Q
m
— muhitning massa sarfi, kg/s; C
p
— muhitning o'zgarmas bosimdagi solishtirma 
issiqlik sig'imi, J/(kg k); Dt — oqim haroratining qizdirishdan awalgi va keyingi 
o'rtacha qiymatining farqi, °K. 
Kalorimetrik sarfo'lchagichlarda oqimga issiqlik, odatda, elektr qizdirgich 
orqali beriladi. Bu holda 
(4.24) 
(4.23) va (4.24) ifodalar asosida massa sarfini topamiz: 
(4.25) 
Kalorimetrik sarfo'lchagichlar ikki guruhga bo'linadi. Ulardan birin-
chisida sarfqizdirgich iste'mol qilgan quwat miqdoridan aniqlanadi. Bu 
quwat o'zgarmas haroratlar farqi At ni ta'minlaydi. Ikkinchi guruhdagi 
kalorimetrik sarfo'lchagichlar sarf qizitgichga berilgan o'zgarmas quwat-
dagi At haroratlar farqidan aniqlanadi. Haroratlar farqi, odatda, termo-
juftlar yoki qarshilik termometrlari orqali o'lchanadi. Qarshilik termometr-
larini bir me'yorli oqim kesimini qoplaydigan to'r shaklida tayyorlab, 
kesim bo'yicha o'rtacha haroratni o'lchash mumkin. O'lchanayotgan muhit, 
odatda, 1...3 °C ga qizdiriladi, shuning uchun, sar fo'lchangan paytdagi 
iste'mol qilingan quwat katta bo'lmaydi. Modda sarfini o'lchashda, ko'pin-
cha, ikkinchi guruh sarfo'lchagichlari ishlatiladi. 
4.10-rasmda ikkinchi guruh sarfo'lchagichning prinsipial sxemasi 
tasvirlangan. Sarfo'lchagichga ketma-ket ulangan ikkita qarshilik termo-
metrlari 1 va 2 o'rnatilgan. 
Termometrlarning ketma-ket ulanishi ulardagi tokning tengligini ta'min-
laydi. Bu hoi termometrlarni qizitgich 3 dan awalgi va undan keyingi 
haroratlar farqi bo'yicha darajalashga imkon beradi. Qarshilik termo-
107 

---

metrlarining ikki tirsagi R
{
va R
1
doimiy qarshilikdan iborat bo'lgan ko'prik 
tirsaklariga ulanadi. 
Kalorimetrik sarfo'lchagichlarning afzalliklari — yuqori aniqlik sinfiga 
ega (xatoligi ±0,5...1%); o'lchash diapazoni katta (10:1); pulslanuvchi va 
kichik sarflarni o'lchash imkoni bor. Bu asboblaming kamchiligi — beril-
gan haroratlar farqi va oqimni isitish uchun elektr quwatining doimiy-
ligini avtomatik ravishda saqlash murakkab. Kalorimetrik sarfo'lchagichlar, 
asosan, gazlar sarfini o'lchash uchun ishlatiladi. 
Gazlar sarfini o'lchash uchun ionli o'lchash usulidan foydalanish 
mumkin. Bu usul quvurdan o'tayotgan gazlarning radioaktiv nurlanish 
manbalari yordamida davriy ionlanishiga asoslangan. Gazning ionlashgan 
qismi ma'lum vaqt o'tgach (bu vaqt gaz tezligiga bog'liq) nurlanish qabul 
qilgichiga boradi va bu yerda tok impulsi hosil bo'ladi. Shundan so'ng 
impuls kuchlanadi va bir qator o'zgartishlardan so'ng sarf birligiga 
keltiriladi. Shu bilan birga, harakatdagi oqimga vaqt-vaqti bilan izotopli 
radioaktiv nishonlar kiritiladi. Bu nishonlardan chiqadigan impulslar qabul 
qiluvchi qurilma orqali tutiladi va qator o'zgartuvchi elementlar yordamida 
o'lchash asbobiga uzatiladi. 
Ionli asboblar ishda g'oyat qulay va ishonchli, ammo ularni ishlatish, 
qo'zg'atish va ta'mirlash uchun maxsus xizmat xonasi, xizmat ko'rsatuv-
chi xodimlar talab qilinadi, radioaktiv nurlanishdan tegishli himoya kerak 
bo'ladi. Shuning uchun, amalda sarfni o'lchash uchun neytral nurlanish, 
masalan, ultratovush nurlanish ma'qulroq.