Nashriyot-matbaaijodiy uyi

138 

---

5.8- §. SOCHILUVCHAN MODDALAR SATHINI O'LCHASH 
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda turli shakldagi va hajmdagi 
idishlardagi sochiluvchan moddalar sathini o'lchash — suyuq moddalar 
sathini nazorat qilishga nisbatan ancha murakkab masaladir. Bu 
sochiluvchan moddalarning idishlarni to'ldirishda va bo'shatishda gorizontal 
sirtga ega bo'lmay, balki sochiluvchan moddaning zarrachalari orasidagi 
ishqalanish va ma'lum bir Hashish natijasida qiyaliklar hosil qilishi bilan 
bog'liq. Sochiluvchan muhitlarning idish tubiga va devorlariga bosimi 
sathning balandligiga mutanosib emas, chunki sochiluvchan materiallarga 
Paskal qonuni ta'sir etmaydi. Ko'pchilik sochiluvchan materiallar (ayniqsa, 
sement, qum, selitra, shakar, un, tuz va shularga o'xshash) saqlashda 
sochiluvchanligini yo'qotadi, ya'ni yopishuvchanlik xossasiga ega bo'ladi. 
Bulardan tashqari, ular idishlarning sirtiga va satho'zgartkichlari sezgir 
elementlariga yopishishi mumkin, bu esa yopishqoqlik bilan birga 
materialning qiya va ba'zi hollarda vertikal tekisliklarda osilib turishiga olib 
keladi. Ba'zi sochiluvchan moddalarning (bug'doy, tuz va boshqalar) 
abrazivligi bunkerlarda o'rnatiladigan sath datchiklarini tez ishdan 
chiqaradi, uyumli moddalar esa ularni mexanik shikastlantirishi mumkin. 
Bir qator sochiluvchan moddalar (tuz, un, konsentrlangan ozuqalar, 
oltingugurt va boshqalar) idishlarda muvozanatli, oson alangalanuvchan, 
ma'lum sharoitlarda esa portlash xavfi bo'lgan changni hosil qiladi. Shuning 
uchun elektr satho'lchagichlar, faqat portlash xavfi bo'lmaydigan hollarda 
qo'llanilishi mumkin. 
Sochiluvchan muhitlarni o'lchash sharoitlarining va tavsiflarining turli-
chaligi sochiluvchan materiallar sathini o'lchaydigan asboblarning katta 
nomenklaturasini belgilaydi: mexanik, kontaktli-mexanik, vaznli, qalqo-
vichli, elektrik, radioizotopli, ultratovushli va boshq. Shuni ta'kidlab o'tish 
kerakki, suyuq muhitlarning sathini o'lchovchi yuqorida qarab chiqilgan 
bir qator asboblardan sochiluvchan moddalarning sathini o'lchash uchun 
foydalanish mumkin. Biroq sochiluvchan mod-
dalar sathini nazorat qiluvchi ommaviy chiqa-
rilgan asboblar sanoatda TJABT ni joriy qilishda 
vujudga keladigan barcha xilma-xil vazifalarni hal 
qila olmaydi. 
Membranali satho'lchagichlar sochiluvchan 
yopishmaydigan moddalarning chegaraviy sath-
larini o'lchash va signal berishda keng tarqalgan. 
Bunker devoriga mahkamlanadigan sochiluvchan 
modda sathini membranali signallovchida (5.15-
rasm) sochiluvchan moddalarning bosim kuchi 
qattiq metall disk 2 li rezinalangan matodan 
qilingan egiluvchan membrana 1 ga ta'sir qiladi 
va prujina 3 ning kuchini yengib, uni siljitadi. 
Bu siljish korpus 5 ning ichida joylashgan mitti 
139 

---

almashlab ulagich 4 ning elektr kontaktlarining ulanishiga olib keladi. 
Kontaktlar membrana ustidagi sochiluvchan kontaktli yoki kontaktsiz 
ulagichga ta'siri prinsipida ishlaydi. 
Kontaktli-mexanik (mayatnikli) sath signalizatorlari idishga tushayotgan 
sochiluvchan moddalarning ta'siri ostida sezgir elementning (sharnirli yoki 
egiluvchan osma ko'rinishda ishlangan plastina yoki qalqovich) va uning 
kontaktli yoki kontaktsiz ulagichga ta'siri prinsipi bo'yicha ishlaydi. 
Vaznli satho'lchagichlari sochiluvchan moddalarning bunkerga solinishi va 
undan to'kilishi bir me'yorda bajariladigan hollarda ishlatiladi. O'zgartkich 
sifatida turli vaznli qurilmalar qo'llaniladi. Vaznli satho'lchagichlarda o'zgart-
kich sifatida messdozalar ishlatilishi mumkin. Bu yerda, bunker tayanchiga 
ko'rsatiladigan bosim o'lchanadi. Bu holda bosim bunkerni modda bilan 
to'ldirish funksiyasidan iborat. Bir xillashtirilgan chiqish signalli bosimni 
(yoki kuchni) o'lchashning zamonaviy vositalaridan foydalanish bunday 
idishlardagi sathni nazorat qilishga va rostlab borishga imkon beradi. Hozirgi 
paytda datchik sifatida nominal yuklanish 10 dan 10000 kGk gacha bo'lgan 
kuchni o'lchovchi tenzorezistorli datchiklardan foydalaniladi. 
O'lchashning barcha elektrik usullari ichida sig'imli usul ko'proq 
qo'llaniladi. Turli xil sig'imli sath signalizatorlari sanoatda bunkerlarni, 
idishlarni va boshqa texnologik qurilmalarning to'lishini signallash uchun keng 
qo'llaniladi. 
Idishlardagi sochiluvchan moddalarning yuqori va quyi sathlarini nazorat 
qilish uchun bitta (BKS-2.1) yoki ikkita (BKS-2.2) sath datchiklari bilan 
bir komplektdagi BXS-2 bloki asosida qurilgan sath signalizatorlari (rele) 
o'zini oqladi. Nazorat bloklari uchqundan xavfsiz qilib ham chiqariladi (BKS-
24 turidagi). 
Sath signalizatorlari sifatida o'lchashning rezonans sxemali (ko'prikli 
emas) sig'imli signalizatorlaridan foydalanish mumkin, masalan, ESU-1, 
ESU-2 va boshqa turlaridan. 
Bunday qurilmalarda elektrod 1 va bunker devori 2 (5.16-rasm) dan 
tuzilgan sig'imli o'zgartkich induktivlik g'altagi L bilan birga tebranish 
konturini tashkil etadi. Uning rezonans 
chastotasi o'zgartkich sig'imi bilan, ya'ni 
sathning qiymati bilan aniqlanadi. Kon-
turning rezonans chastotasi bilan gene-
rator G ning kuchlanish chastotasi (sath-
ning chegaraviy qiymatiga mos kelgan) 
ustma-ust tushsa, R rele signalizatsiya 
sxemasini ulaydi. 
Akustik sath signalizatorlari zarra-
chalar o'lchami 2 dan 200 mm gacha 
bo'lgan sochiluvchan va bo'lakli modda-
larning sathini kontaktsiz avtomatik sig-
140 

---

nalizatsiyalash uchun qo'llaniladi. EXO turidagi signalizator akustik o'zgart-
kichdan, uzatuvchi o'zgartkichdan va releli chiqishdan iborat. Signalizatsiya 
oralig'iga bog'liq holda turli xil akustik o'zgartkichlar qo'llaniladi. Sathdan 
qaytgan impulslar generatordan kelayotgan impulslardan vaqt oralig'ining 
farqi bilan belgilanadi. Keyin moslashish sxemasidan chiqish signali chiqish 
qurilmasiga keladi, u yerda rele qurilmasini ishga tushuruvchi o'zgarmas 
tokning chiqish kuchlanishi shakllanadi. 
Sath o'lchashning bir qator uslub va vositalari (radioizotopli, rezonansli, 
konduktometrik va boshq.) mavjud bo'lib, ular qurilmasi murakkab bo'l-
ganidan yoki o'lchanayotgan muhitning tavsifiga ko'p jihatdan bog'liqligidan, 
yoki oziq-ovqat mahsulotlariga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lganligidan 
sanoatda amalda deyarli qo'llanilmaydi, shunga qaramay ular yuqori 
metrologik xossalarga ega.