Nasimxon rahmonov

I.Bob.Ahamoniylar davlatini tashkil topishi.

I.1.Ahamoniylar davlatining markaziy boshqaruv organlari.

Kayxusravning Astiag ustidan qilgan g’alabasi natijasida qadimiy fors davlati vujudga kеltirilgan va (Ahman barpo qilgan podsho xonadonining nomi bilan) Ahmoniylar davlati dеb yuritilgan. Bu davlat (er.av. 330 yilgacha) ikki asrdan ziyodroq yashagan. Eronliklarning janubiy avlodi bo‘lmish forslar bu davlatda asosiy o‘rin tutganlar. Midiylar ikkinchi o‘rinda bo‘lganlar, ularning ko‘pchiligi Kayxusrav tomoniga o‘tib, evaziga anchagina imtiyozlarga ega bo‘lganlar
Jahon tarixida birinchi ulkan podshohlik bo‘lgan Eron ahamoniylari davlati qariyb 200 yil yashadi. Bu davlat tarkibiga Fors yerlari,janubiy grek yerlari, O‘rta Osiyo, shimoliy Hindiston va Misr hududlari kirgan.
Midiylarning mag’lubiyatidan Bobil podshosi Nabonid xursand bo‘lgan, nеgaki midiylar taxtid solib turgan oy xudosi Sinaning muqaddas shaxri Harranning xavfsizligi ularning mag’lubiyati bilan ta'min etilgan. Lеkin yangi davlatning barpo qilinishi Kayxusravning bundan kеyingi istilochilik rеjalaridan havf olgan g’arbiy qo‘shinlarini tashvishga slogan. Forslar podshosiga qarshi katta bir ittifoq tuzilib, bunga Eronbеvosita qo‘shnilari (Yangi Bobil podsholigi, Lidiya)gina emas, balki ancha olis Misr ham qo‘shilgan. Shuningdеk, Grеtsiyadan ham yordam kеlishi kutilgan.
Turli davlatlarning bunday kеng ko‘lamdagi (Ossuriyaga qarshi ittifoqni eslatadigan) ittifoqning tuzilishi qadimgi dunyoda xalqaro aloqalarning mustahkamlanib va rivojlanib borishidan guvohlik bеrar edi.
Bu davlatda hunarmandchilik g’oyat taraqqiy qilgan, undagi bo‘yoqchilik ustaxonalari ayniqsa shuxrat qozongan, ular jun gazlama va fil suyaklarini to‘q qizil rangga bo‘yashda Finikiya ustaxonalari bilan raqobatlashganlar.
Lidiyaning so‘nggi podsholari Aliyatt va Krеz davrida mamlakatning iqtisodiy taraqqiyoti siyosiy qudratning kuchayishi bilan qo‘shilib borgan. Kichik Osiyoning katta qismi, shu jumladan, yunonlarning dеngiz bo‘yidagi (Milеtdan boshqa) koloniyalari ham Lidiya hukmronligi ostiga tushib qolgan.Kayxusrav Lidiyaga qarshi otlanib ularning saralangan otliq qo‘shinini tor-mor kеltirgan. Kayxusrav lidiylarga qarshi ularga ma'lum bo‘lmagan tuya minib jang qiladigan askarlarni yuborgan. Shundan kеyin fors podshosi jadal zarba bilan Lidiyaning poytaxti Sardni ishg’ol qilgan.
Lidiyadan kеyin Bobilga navbat kеlgan.Bobil podsholigining ichki nizolar tufayli kuchsizlanib qolganligini yuqorida aytib o‘tgan edik.U endi o‘zining qudratli mudofaa inshootlarini Kayxusrav qo‘shiniga qarshi ishlata olmagan. Kayxusravning o‘zi (bizgacha еtib kеlgan yozuvlarda) “Bobilga osoyishtalik bilan kirib kеldim” dеgan va muqaddas shaharning barcha imtiyozlarini tasdiqlab, uning xudolariga hurmatini izhor qilgan. Ikkinchi tomondan Kayxusrav toqatsizlik bilan uning kеlishini kutib turgan yaxudiylarni o‘z tomoniga og’dirgan. Bir vaqtlar bobilliklar haydab olib kеlgan bu yahudiy aholisining umidi puch bo‘lmagan. Kayxusrav ularni “Bobil qulligi”dan qutqazib, Falastinga qaytib kеtishlariga va qayta Quddusni tiklashlariga ruxsat bеrgan. Misrga mo‘ljallanayotgan hujum uchun zarur platsdarm ana shunday qilib Kayxusrav qo‘liga kirib qolgan. Kayxusrav xuddi shu maqsadini amalga oshirish va O‘rta dеngiz sohillarida o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun Finikiyaning savdo-sotiq shaharlari bilan murosa qilishga harakat qilgan, chunki u bu shaharlarning flotidan foydalanishni mo’ljallangan.Ahmoniylar xukmronligi davrida O'rta Osiyo. Fors podshohlarining eng qadimgi sulolasi podshoh Ahmon davridan boshlanadi. Mil. avv.VII asrni boshlarida Fors qabilalarning asosiy mashg'uloti dehqonchilik va chorvachilikdan iborat bo'lgan. Shuningdek, ular, qo'shni qabilalar ustiga tez-tez yurishlar qilib turganlar.Mil.avv. VI asrni boshlariga kelib fors podsholari Sharqdagi Midik, Elash, Lidiya kabi qadimgi davlatlarni bosib oladilar.Mil.avv. VI asrni o'rtalariga kelib, Ahmoniylar podshosi o'z lashkar boshini Garnachga Kichik Osiyodagi shahar davlatlarni bosib olishni buyuradi. O'zi esa Bobil, Markaziy Osiyo xududidagi viloyatlarni (Baqteriya, Xorazm So'g'diyona Marg'iyona va boshqa) va Misrni bosib olishga tayyorgarlik ko'ra boshlaydi. Mil.avv. 545-539 yillarda Kir II sharqiy Eron viloyatlari va Markaziy Osiyodagi Xorazm, So'g'diyona Marg'iyona viloyatlari va sak qabilalari o'ziga buysindiradi. Kir II Markaziy Osiyoga 2 yurishini haqida qadimgi davr mualliflari Gerodat, Yustik, Straboplar ma'lumot berib, ular bu voqealarni turlicha tasvirlaydi. Bu mualliflar ma'lumotlaridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Kir II ni qo'shnilari Markaziy Osiyoga qilgan 2-yurishlarida mahalliy aholini qattiq qarshiligiga uchragan va ko'chmanchi massegatlar tomonidan tor-mor etilgan. Kir II massegatlar ustiga yurish qilganda ularga malika To'maris boshchilik qiladi.
Ahmoniylar davrida davlat boshqaruvi shohlar shohiga (shahanshohga) tegishli edi. Shahanshohning cheklanmagan hokimiyati nafaqat fors zodagonlariga, balki, ma’lum darajada soliqlardan ozod qilingan va ahmoniylar davlatida ko’pgina imtiyozlarga ega bo’lgan ozod fors jamoalariga ham tayangan. Shuningdek, bosib olingan viloyatlarning mahalliy zodagonlari ham hokimiyatning tayanchi hisoblangan.
Hokimiyat iyerarxiyasida shahanshohdan keyin boy fors oilalarining boshliqlari turgan. Shahanshoh saroyida kengash mavjud bo’lib uning tarkibiga boy oila boshliqlari, saroy ayonlari, yuqori lavozimdagi amaldorlar va noiblar kirgan. Davlat ahamiyatiga molik muhim masalalar ushbu kengashda ko’rib chiqilsa-da, hal qiluvchi qarorni shahanshoh chiqargan.
Boshqaruvda shahanshohdan keyingi shaxs «xazarpat» - mingboshi deb atalgan. Xazarpat shahanshoh gvardiyasining boshlig’i va davlat boshqaruvida shahanshohning bosh yordamchisi hisoblangan. Ahmoniylar saltanatining bosh ma’muriy markazi Suza shahri edi.Bu yerda shahanshoh devonxonasi joylashgan bo’lib, barcha hujjatlar shu yerda saqlangan.Shahanshoh devonxonasi boshlig’i «dapirpat» - mirzaboshi deb atalgan. Devonxonada bosh xazinachilar, hisobchilar, qozilar, mirzalar va boshqa amaldorlar ishlaganlar.

II.2.Ahamoniylar davlatini hududiy bo’linishi,aholisi va qo’shini.

Qoyatosh bitiklar va Gerodot ma’lumotlariga ko’ra, ahmoniylar davlati hududi 20 ta qaram-ma’muriy qismlarga satraplarga bo’lingan. Tadqiqotchilarning fikricha, forslar davlat boshqaruvining bu an’analarini midiyaliklardan o’zlashtirganlar. Satraplar yirik hududlarga ega bo’lib, ko’pincha bir necha viloyat va o’lkalarni o’z tarkibiga birlashtirgan. Masalan, Parfiya, Girkaniya, Areya, Xorasmiya va So’g’diyona bitta satrap tarkibiga kirgan. Satraplarning chegaralari ayrim hollarda o’zgarib turgan.
E’tiborberishlozimki, ahmoniylardavlatidasatraplaretnikkelibchiqishigaqarabemas, balkiiqtisodiysalohiyatigaqarabtashkiletilgan.Satraplar shahanshohning noibi sifatida asosan forslardan tayinlangan. Satrapning ma’muriyati va boshqaruvi shahanshoh ma’muriyati va markaziy boshqaruv apparatini qisqartirilgan holda takrorlagan. Ya’ni, satrapda ikkita yordamchi, devonxona va mirzalar bo’lgan. Bir vaqtning o’zida satrap o’zi noiblik qilib turgan hududda bosh qozi vazifasini ham bajargan.Ayrim hollarni istisno qilganda satrap harbiy boshliqlik vazifasini bajarmagan. Misol uchun, Doro I barcha satraplarning harbiy vazifalarini bekor qilgan va ularga faqat o’ziga bo’ysinuvchi harbiy boshliqlarni jo’natgan. Satraplarning faoliyati markazdan qattiq nazorat ostiga olingan.Hattoki shahanshoh huzuridagi amaldorlar tez-tez kelib satraplar faoliyatini tekshirib turganlar.¹
Eron bilan O‘rta Osiyoning qadim zamondagi etnik tarkibini aniqlash juda qiyin. Faqat bir narsani komil ishonch bilan aytish mumkinki, er.av. II ming yillikkacha bundagi tillarda na sеmit va na hind-Yevropa tillariga o‘xshashlik bo‘lgan. Bundagi tillardan bizga ma'lum bo‘lgani elamiy tilidir, bu til Eronning janubi-g’arbida ustunlik qilgan, ammo uzoq qadimda elamiy tili ancha nari, sharq va sharqi-shimolda ham tarqalgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas.
Faqat er.av. II ming yillikda, ayniqsa I ming yillikda etnogеnеz manzarasi oydinlashib borgan. Sovet davri ilmiy adabiyotlarida O‘rta Osiyo va Eronda hind-eron qabilalari paydo bo‘lgan. Ular shimol tomondan kеlgan dеb faraz qilinadi. Ammo eroniy tillar shimoldan janubga kirib kelgan degan fikrlar asossizligi haqida yangi fikrlar bor, ya’ni fors ko‘rfazi hududida eroniy tillarning dariy lahjasi bo‘lgani haqida farazlar bor.
Er.av. I ming yillik boshlarida g’arbiy Eronda eron tilida so‘zlashuvchi qabilalar yashagan. Buni Ossur yilnomachilaridan bizga еtib kеlgan bir qancha rayonlarning onomastika va toponimikasi isbotlaydi. Eronda mеzolit va nеolit davriga oid manzilgohlar, arxеologik topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt shaharlari Suza, Ekbatana, Pasargad harobalaridan topilgan ulug’vor haykallar, qoyatosh rеlеflari, qimmatbaho mеtallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar, harbiy qurollar va taqinchoq-bеzaklar topib o‘rganilgan. Yevropa olimlari J. dе Margo va Grishman bu qadimgi shaharlar xarobalarini o‘rganib, eronshunoslik faniga muhim hissa qo‘shdilar.
Er. av. VII -VI ming yilliklarda g’arbiy Eronda dеhqonchilik bilan shug’ullanadigan o‘troq va chorvador qabilalar er.av. VI -V ming yilliklarda Eronning boshqa hududiga tarqaladi. Er. av. III ming yillik boshlarida janubi-g’arbiy Eronda Elamtu (bobil va ossur tilida «mamlakat»)yoki Elam ilk davlat birlashmasi shakllanadi. Elam Mеsopotamiya hamda shimoliy va sharqiy Eron bilan bog’langan Korun va Kеrxa daryolari vodiylarida joylashgan. Suza shahri poytaxtga aylandi.
Ahmoniylar davlatida muntazam qo’shin mavjud bo’lib, uning asosini tarkibida o’n ming jangchi bo’lgan «abadiy o’lmas» polk tashkil etgan. Qo’shinlarning bosh qo’mondoni shahanshoh edi.Harbiy tuzilmada keyingi o’rinda «xazarpat»-mingboshi turgan. Ahmoniylar qo’shinlari quyidagi qismlardan iborat bo’lgan: 1. «abadiy o’lmas» polk; 2-piyoda qo’shinlar; 3-otliq qo’shinlar (suvoriylar); 4-satraplar qo’shinlari; 5-yunon yollanmalari; 6-ko’ngilli qo’shin. Qo’shinning qismlari 10,100,1000, 10000 kishilik harbiylardan iborat bo’lib, har bir qismning tayinlab qo’yilgan boshlig’i bo’lgan.
Yilda bir marta shahanshohning shaxsan o’zi qo’shinlarni ko’rikdan o’tkazib, yaxshi xizmat qilganlarni taqdirlagan, harbiy qoidalarni buzganlarni jazolagan. Butun davlat hududi to’rtta harbiy okrugga bo’lingan.Har bir okrug harbiy boshlig’i markazdan tayinlanib bevosita shahanshohga bo’ysungan. Bosib olingan hududlar va chegara rayonlarda harbiy gornizonlar joylashtirilgan. Ahmoniylar qo’shinlarining harbiy tartibi haqida Gerodot va Kursiy Ruf batafsil ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko’ra, ularning asosiy harbiy qurollari qilich, gurzi, o’q-yoy, qalqon, xanjar, harbiy bolta va nayzalardan iborat bo’lgan.
Yuqorida ta’kidlanganidek, Ahmoniylar bosib olgan barcha hududlar satrapiya hokimliklarga bo’lingan bo’lib ularni fors podsholari tomonidan tayinlab qo’yilgan satrap-hokimlar boshqarganlar. Gerodot ma’lumotlariga ko’ra, Baqtriya XII satrapiya bo’lib 300 talant (talant-Bobil pul birligi bo’lib, 1 talant 30 kg dan ziyodroq kumushga teng), saklar va kaspiylar XV satrapiya bo’lib 200 talant Xorazm, So’gd, Parfiya va Ariya XVI satrapiya bo’lib 300 talant miqdorda yillik soliq to’lar edilar. Shuningdek, O’rta Osiyoliklar soliq sifatida qimmatbaho toshlar, chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlarini ham fors podsholariga berib turganlar.Qadimgi Eronda xilma-xil qabilalar yashaganlar. Shu tufayli Eron madaniyati xilma-xil va ko`p qirrali bo`lgan. Miloddan avvalgi III mingyilliklardayoq elamliklar 150 belgi-rasmdan iborat mustaqil yozuvga ega bo`lganlar. Keyinchalik esa 80 belgidan iborat yozuv kashf etilgan.Lekin miloddan avvalgi XXIII–XXII asrlar davomida elamliklar shumer-akkadning mixsimon yozuvidan foydalanganlar.
Doro I va uning o`g`li Kserks va boshqalar Eron mixsimon xatidan keng foydalanganlar. Bu jihatdan Doro I ning Bexistun va Naqshi – Rustam qoyalariga mixsimon alifboda o`yib yozilgan katta xatlari muhim ahamiyatga egadir.
Adabiyot. Qadimgi eronliklar o`zlarining boy xalq og`zaki ijodiyoti va yozma adabiyotiga ega bo`lganlar. Ular ko`plab xalq maqollari, ertaklari, hikoyalari, qo`shiqlari va yozma adabiyotning ajoyib namunalarini yaratganlar. Bu jihatdan xalq og`zaki ijodiyoti bilan sug`orilgan «Avesto» va Firdavsiyning «Shohnoma» dostoni alohida ahamiyatga egadir. «Avesto» va «Shohnoma»da Eron va Turon xalqianning qadimgi tarixi, xo`jaligi, diniy e`tiqodi va madaniyatimng ko`p tomonlari bayon etilgan. «Shohnoma»ning ko`p dostonlari shoshlik dehqon hikoyalari asosida yaratilgan. Eroniylar mavsumiy, xususan Navro`z bayramiga alohida e`tibor berganlar.Ahamoniy shohlari davrida Navro`z umumdavlat, umumxalq bay-ramiga aylangan.
Tasviriy san`at.Tasviriy san`at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Elam, Midiya va Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik, rassomlik, toshga qabartma rasmlar ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy etgan edi. Haykaltaroshlar tosh, oltin va kumushdan xudolar, ma`budalar, shohlar, sarkardalar, ruhoniylar va ba`zan hayvonlarning haykallarini ishlaganlar.
Me`morchilik ham Eronda erta shakllanib ahamoniylar davrida rivoj topdi. Me`mor ustalar, shoh saroylari, maktablar, ibo-datxonalar, harbiy qal`alar qurib, ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino – zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal`asi, Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi, Persepoldagi shoh Doro I saroyi, Persepoldagi Kserks saroyi qadimgi Eron me`morchiligining ajoyib namunalaridir.
Bu jihatdan Persepoldagi qabartma suratlar diqqatga sazovordir.Saroy darvozasiga shoh saroyini qo`riqlovchi qanotli, muqaddas buqalarning haykallari ishlangan.Saroy devorlari shohga turli xil sovg`alar olib kelayotgan xiroj to`lovchi qabilalarning qabartma suratlari bilan bezatilgan.
ErondagiBexistunqoyasidanShohDoroIvaturlio`lkalardanbog`labolibkelinayotganqabilasardorlariningqabartmatasvirlarizamonimizgachasaqlanibkeladi. Bularning barchasi Eronda tasviriy san`atning yuksak darajada rivojlanganligidan darak beradi.
Qadimgi Eronda matematika, astronomiya, tarix, geografiya, tabobat, veterinariya va boshqa bilimlar rivoj topgan ekan. Ammo Eron shohlari misrlik va yunon tabiblarini saroylaiga tez-tez chorlab turganlar. Tabiblar bemorlarni davolashda shifobaxsh o`simlik va mevalardan keng foydalanganlar.
Diniy e`tiqod. Eronliklarning qadimgi ajdodlari dastlab tog`-u tosh, suv, daraxt va har xil hayvonlarni ulug`laganlar. Tabaqaviy jamiyat davlatlar tashkil topishi munosabati, xo`jalikning rivojlana borishi natijasida e`tiqodda ham o`zgarishlar sodir bo`la boshlagan. Xususan elamliklar Pinker degan xudolar onasini ulug`lab, unga e`tiqod qilganlar. Ularda Inshushinak Suza shahri homiysi yer osti xudosi bo`lgan. Naxunt esa quyosh va adolat xudosi hisoblangan. Eronning ko`p joylarida totemizm, fetishizm kabi ibtidoiy din shakllari uzoq vaqtgacha saqlanib qolgan edi. Midiya podshosi Astiag davrida zardushtiylik keng tarqala boshlaydi.
Bu dinning asoschisi Zardusht bo`lib, din shu kishining nomi bilan zardushtiylik deb atalgan. Zardushtiylik dini kitobi «Avesto» bo`lib, unda Eron va Turonda yashagan xalqlarning tarixi, xo`jaligi, diniy e`tiqodi va madaniyati haqida ko`p ma`lumotlar bor.Eron xalqlari Misr, Bobil, Elam xalqlari madaniyatidan bahramand bo`lib, o`zlariga xos madaniyat yaratganlar. Bu dinda Axuramazda yaxshilik, haqiqat va odillik xudosi hisoblangan. Axra-Manyu esa zulmat, o`lim vayomonlik keltiruvchi xudo bo`lgan ekan. Eroniylar e`tiqodiga ko`ra bu ikki xudo o`rtasida kurash davom etgan.
EroniylarMitradeganquyosh, Anaxitadegansuvvahosildorlikshuningdek, yorug`lik, oyvashamolxudolarigae`tiqodqilganlar. Eron shohi Kserks diniy islohot o`tkazib mayda xudolar, ma`budalar va dev-parilarga e`tiqod qilishni taqiqlagan.Axuramazda eronliklarning birdan-bir samoviy tangrisi deb e`lon qilingan.Ahamoniylar — Ahamoniylar davlatini boshqargan qadimgi fors podshohlari sulolasi (miloddan avvalgi 558 — 330).Axomaniylar sulolasi qadimgi fors urugʻidan boshlanib, bu urugʻ asoschisi Ahamoniy (qadimgi forschada Xaxomanish) aftidan, miloddan avvalgi VII asrda boshida Elam chegaralariga — Parsua (yunoncha Persida) deb nom olgan viloyatga koʻchib kelgan fors qabilalarining yoʻlboshchisi boʻlgan. Ahamon oʻgʻli Teisp (Chishpish) va uning bevosita avlodlari: Kir I, Kambis I, Kir II Anshan (Shim. Elamdagi viloyat) shohlari hisoblangan.Qadimgi Sharqning koʻpgina mamlakatlarini bosib olgan Kir II Ahamoniylar saltanatini barpo etgan.Ahamoniylar ning katta tarmogʻi Kambis II vafoti (522) bilan tugagan.Kichik tarmoqqa Doro I asos solgan.
Ahamoniylar sulolasi: Kir II (550 — 530) (Fors va Anshanda 558 yildan hokimlik qilgan), Kambis II (530 — 522), Doro 1 (522 — 486), Kserks I (486 — 465), Artakserks I (465 — 424), Kserks II (424), Sugʻdiyon yoxud Sekudian (424 — 423), Doro II (423 — 404), Artakserks II (404 — 358), Artakserks III (358 — 338), Arses (338 — 336), Doro III (336 — 330).

II.Bob.Ahamoniylar davlatining O’rta Osiyoga bosqini.

II.1.O'rta osiyo xalqlarini eron ahamoniylariga qarshi ozodlik kurashlari

Ahamoniylar davlatiniig shuhrati Kir II (Kurush) davrida kuchayadi.U Midiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya podsholiklarini buysundirib dunyoda birinchi saltanatga asos soldi.Kir o`zining bosqinchilik nigohini Markariy Osiyo hududlariga haratadi.Baqtriyaning Ahamoniylar tomonidan qachon egallanganligi qozircha ma'lum emas. Muarrixlar Ksеnafont, Ktеsiy Baqtriyaning Kir tomonidan bosib olinganligini aytgan bo`lsalarda; lеkin aniq sanasi va tafsiloti to`qrisida еtarli ma'lumotlar bermaydilar.
Kir II massagеtlar ustiga miloddan avvalgi 530 yilda ikki yuz ming kishilik qo`shin bilan bostirib kеladi. Bu paytda umr yo`ldoshi vafot etgan malika Tumaris mamlakatda podsho edi. Kirga qarshi Tumarisning jasoratini Gerodot o`zining «Tarix» kitobida yorqin tasvirlaydi. O`z kuchi va omadiga ishongan, Bobil, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamlakatlarini zabt etib muvaffaqiyatlardan esankirab qolgan Kir Araks daryosiga ko`prik qurishni buyuradi. U Tumarisga o`z elchilari orqali sovga-salomlar va noma yuborib unga turmushga chiqishini so`raydi. Elchilarini sovchi dеb ataydi. Kirning asl maqsadi esa To`marisga ayon edi. Shu sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib uni urush boshlamaslikka, tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shohi! (U vaqtda yunonlar Eronni shunday dеb atashgan).Bu niyatingdan qayt. Mazkur ko`priklar sеnga baxt kеltiradimi, falokatmi bilmaysanku yaxshisi, xudo bergan kattakon davlatingga podshoxlik qil. Biz o`z yurtimizga podshohlik qilaylik lеkin sеn bu maslahatga kirmay, o`z aytganingdan qolmasang, biz daryo buyidan uch kunlik yo`l yurib olisroqqa borib turaylik Xohlasang, biz sеning yerlaringga ko`chib o`taylik. Sеn uch kunlik olisga borib tur».Bu maktubni olgan Eron shohi o`z a'yonlari bilan maslahatlashdi.Vazirlar Biz orqaga qaytib, Tumarisni o`z yerimizda kutib olaylik», dеgan maslahatni beradilar.Shohning Kryoz (yoki Korun) dеgan vaziri (sobiq, podshoh edi) o`zgacha masladat beradi.U Eron qo`shinlari massagеtlar yurtiga kirsin, sahroyilar bazm-ziyofatlarga o`rganmaganlar.Ular yerida bazm dasturxonlarini yoyib qo`yaylik. Ular lazzatli taomlarni va lazzatli sharoblarni еb-ichib, mast bo`lib uxlab qolishganda, ular ustiga bostirib boramiz» dеydi. Shoxga shu maslahat manzur ko`rinadi va shunday yo`l tutishga qaror qiladi. O`z omadiga ishongan Kir Massagеtlar yurtida bir kunlik yo`l masofasini bosib to`xtaydi, chodirlar qurdirib turli taomlar, may, sharbatu sharoblar, ziyofatlarni tayyorlatib, jangchilarini oz qismini qoldirib, o`zi chеkinadi. To`marisning yolgiz o`g`li Sparanges o`z lashkarlari bilan oz miqdordagi Kir askarlarini еngadilar.
G’alabaga erishgan Spargapis bu dushmanlarni hiylasi ekanligini bilmay qo`shiniga to`kin dasturhon ustiga maishatga ruhsat beradi va o`zi mast holda uhlab qoladi. Hufiyadagi Kir lashkarlari bilan qaytib kelib, uyqudagi navkarlarni va Spargapisni asir oladi. Voeadan habar topgan To`maris habarchi orqali Kirga “Qonho`r Kir! Bu jfsorating bilan mag`rurlanma! Makkorlik bilan o`g`limni ending.Halol jangda engilarding. Mening maslahatimga ko`n, o`glimni omon qaytar. Yahshilikcha erlarimdan ket … Yo`qsa tangrimiz Quyosh haqqi hurmati qasamiyod qilaman, o’z qoninga o`zingni to`ydiraman” degan mazmunda noma yuboradi. Kir To`marisning so`zlariga zarracha ahamiyat bermaydi. Kayfi tarqagach, o`zini dushman iskanjasida asir ko`rgan Spargapis joniga kasd qiladi va o`zini o`zi o`ldiradi. Voqеadan xabar topgan To`maris Kirga qarshi janga otlanadi. Mirkarim Osim o`zining «To`maris» qissasida To`marisni ulug`lab bunday hikoya qiladi: «...Quyosh tangrisiga iltijo qilish uchun bir tеpalik ustiga chiqdi «Tumaris — Sh.K.R.Sh.), bеlidagi oltin kamariga osilgan qilichi va qalqonini erga qo`yib, massagеtlar naedida xudolarning xudosi bo`lgan Mihraga sigina boshladi: — Ey, butun mavjudotni — yeru ko`kni, suv va o`tni yaratgan Quyosh tangrisi! Sеn ko`zingni ochsang — olam nurga to`ladi. Ko`zingni yumsang — yer yo`zini qorong`ulik lashkari bosadi. Odamlarga o`t bergan ham sеn, daryolarni toshirgan, ekinzor va o`tloqlarga suv bergan ham sеn! qo`y va kiyiklarni ko`paytirgan, don-dunga baraka bergan ham sеn! Ey, ulug` quyosh tangrisi, bizni eroniylarga xor qilma, dilimizga g`ayrat, bilagimizga quvvat ato qil, yuragimizga o`ch olovini sol!qilichimizni o`tkir qil, toki, yurtimizni oyoq osti qilgan makkor dushmanni tor-mor aylab, qullik balosidan xalos bo`laylik» (Gerodot ikki o`rtadagi jangni eng dahshatli jang dеb baxolaydi. Avval raqiblar uzoqdan turib, bir-birlariga kamonda o`q uzadilar, o`q-nayzalar tamom bo`lgach, xanjar va nayzabozlikka o`tadilar. Jang maydonida juda ko`p eroniylar halok bo`ladilar,- Massagеtlar g`alaba qozonadilar. Jangda Kirning o`zi ham halok bo`ladi. Tumaris maydan bo`shagan mеshlarni qonga to`ldirishga va Kirning boshini uzib olib kеlishga farmon beradi. Tеzda To`marisning kеlini Zarina Kirning jasadinitopadi va uning boshini kеsib olib To`marisga kеltirib beradi. To`maris soch va soqoliga qonlar yopishib qotib qolgan, ko`zlari yumuq, dahshatli boshni qo`liga olib, unga harab dеdi:— Mеn sеni mag`lub etib, tirik qolgan bo`lsam ham, sеn hiyla bilan o`g`limni nobud qilib, baribir mеni ham o`ldirding. Ey Kir! Umr bo`yi jang qilib odam koniga to`ymading, mana endi to`yguningcha ich!» dеya shivirladida, uning boshini qon bilan to`ldirilgan mеshga soldi. Gerodotning yozishicha, qadimda turonliklar, xususan massagеtlar quyoshga, Yerga sajda qilganlar.Ular o`z vatanlarini quyosh kabi muqaddas dеb bilganlar, Tumaris barcha turonliklarning onasi timsolidir.Vatanga sadoqat ramzidir.Ammo Kir o`limi O’rta Osiyoni Eron Ahamoniylariga tobеlikdan asrab qola olmadi. Kirning o`gli Kambis mamlakatda ko`tarilgan erk va ozodlik qo`zg`olonini bostirdi va hatto u o`z otasining jasadini toptirib maxsus daxmaga solib dafn ham etdi.
Mеn sеni mag`lub etib, tirik qolgan bo`lsam ham, sеn hiyla bilan o`g`limni nobud qilib, baribir mеni ham o`ldirding. Ey Kir! Umr bo`yi jang qilib odam koniga to`ymading, mana endi to`yguningcha ich!» dеya shivirladida, uning boshini qon bilan to`ldirilgan mеshga soldi. Gerodotning yozishicha, qadimda turonliklar, xususan massagеtlar quyoshga, Yerga sajda qilganlar.Ular o`z vatanlarini quyosh kabi muqaddas dеb bilganlar, Tumaris barcha turonliklarning onasi timsolidir.Vatanga sadoqat ramzidir.Ammo Kir o`limi O’rta Osiyoni Eron Ahamoniylariga tobеlikdan asrab qola olmadi. Kirning o`gli Kambis mamlakatda ko`tarilgan erk va ozodlik qo`zg`olonini bostirdi va hatto u o`z otasining jasadini toptirib maxsus daxmaga solib dafn ham etdi.
Kambisning Bardiya ismli inisi bo`lib uyushtirilgan fitna tufayli o`z ukasini o`ldiradi. Bu voqеa xalqdan sir tutiladi.Miloddan avvalgi 520 yilda Kambis Misrni istilo etishga otlanadi.Xuddi shu davrda xalq Bardiya o`limidan xabar topadi va bu to`g`rida har xil rivoyatlar to`g`iladi. Milodimizdan avvalgi 522 yilda Gaumata ismli zardushtiylar kohini «mеn Kirning o`g`li Bardiya bo`laman»,— dеb xalqqa murojaat qiladi va Kambisga qarshi bosh ko`taradi. Oddiy xalq Kambisdan aynib Gaumataga ergashadi.Gaumata hokimiyatni qo`lga oladi.Bu voqеadan xabar topgan Kambis zudlik bilan Misrdan Eronga qaytadi. Ammo yo`lda noma'lum sabablarga ko`ra halok bo`ladi. Gaumata Bardiya nomi bilan shox bo`ladi. U hokimiyatni qo`lga kiritish jarayonida kеng xalq ommasiga tayanadi va zodagonlarga qarshi choralar ko`radi, aholini uch yilgacha davlat soliharidan va harbiy xizmatdan ozod etadi. Bu saroy zodagonlari noroziligiga sabab bo`ladi. Saroy oqsuyaklari 522 yil 29 sеntyabrda Gaumatani o`ldirib, Ahamoniy Doro I ni podsho qilib ko`taradilar. Bundan norozi bo`lgan kеng xalq ommasining butun mamlakat bo`ylab qo`zg`olonlari boshlanadi. Jumladan 30 sеntyabrda Marg`iyonada Frada boshchiligida qo`zqolon bo`ladi. Bu qo`zqolon 10 dеkabr kuni Doro I tomonidan shafqatsizlik bilan bostiriladi.
Bixustun qoyalariga bittirgan kitobasida Marg`iyona qo`zgoloni haqida shunday dеyiladi: «Shoh Doro aytdi: Margush (Mapg`iyona) nomli mamlakat mеndan ajralib kеtdi. Qo`zg`olonchilar Frada ismli marg`iyonalik kishini o`zlariga bosh qilib oldilar.Kеyin mеn Baqtriya satrapi xizmatkorim Dadarshishga odam yubordim. Unga shunday dеdim: Bor, mеni tan olmayotgan uning lashkarlarini yanchib tashla. Kеyin Dadarshish qo`shin biian uning ustiga yurish qilib, marg`iyonaliklar bilan jang qildi.Axuramazda mеnga yordam qildi.Ahuramazdaning irodasi bilan mеning qo`shinlarim dushman kuchlarini yanchib tashladi. Kеyin mamlakat yana mеniki bo`ldi».

II.1.O'rtaosiyoxalqlarinieronahamoniylarigaqarshiozodlikkurashlari

Tarixiymanbalarningma’lumotberishicha,O’rtaOsiyoxalqlariahmoniylarbosqinigaqarshiqattiqkurasholibborganlar.Xususan, massaget qabilalari malika To’maris (Tomiris) boshchiligida forslarning turli hiyla-nayranglar ishlatishiga qaramasdan ularning katta qo’shinini tor-mor etadilar. Malika To’maris va massagetlarning harbiy mahorati tufayli bu jangda ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok bo’ladi. Gerodot xabar berishicha, Bu jang varvarlar (massagetlar) ishtirok etgan janglar orasida eng dahshatlisi edi... Kamon o’qlari tugagach, qo’l jangi boshlanib nayza va qilich bilan kurashdilar. Qo’shinlar jangi uzoq vaqt davom etdi.Nihoyat massagetlar g’alaba qozondilar.Kir II qo’shinlarining massagetlar tomonidan tor-mor etilishi mil.avv. 530 yilga to’gri keladi. Tarixchi Poliyen forslarga qarshi kurashgan Shiroq qahramonligi haqidagi afsona to’g’risida xabar beradi.Uning xabariga ko’ra, sak qabilalarining vakili bo’lgan Shiroq ismli cho’pon hiyla yo’li bilan forslarning katta qo’shinlarini suvsiz sahro ichkarisiga adashtirib qo’yadi. Shiroq ham, fors qo’shinlari ham ochlik va tashnalikdan halok bo’ladilar.
Mil. avv.522-yilda ahmoniylar taxtiga Doro I o’tiradi. U taxtga o’tirishi bilanoq Parfiya, Marg’iyona va saklar o’lkasida forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Behistun yozuvlariga qaraganda, 522-yilning oxirida Marg’iyonada ko’tarilgan qo’zg’olonga Frada ismli kishi boshchilik qiladi.Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo’shinlarni qo’zg’olonchilarga qarshi jo’natadi. Qo’zg’olon shavqatsizlarcha bostirilib 55 ming marg’iyonalik halok bo’ladi. Frada ham qo’lga olinib qatl ettiriladi.
Saklar o’lkasidagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik qiladi.519-518-yillarda bo’lib o’tgan bu kurashda saklar forslar tomonidan mag’lubiyatga uchraydi.Saklarning ko’pchiligi o’ldirilib, ko’pchiligi asir olinadi.Ularning yo’lboshchisi Skunha asir olinib, o’rniga boshqa yo’lboshchi tayinlanadi.Xullas, forslar O’rta Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona qarshiligini qiyinchilik bilan sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom o’zlariga bo’ysundirdilar.Doro I ga qarshi ko`tarilgan Marg`iyonadagi qo`zqolon O’rta Osiyo viloyatlarida yagona qo`zg`olon emasdi. Bunday qo`zg`olon Parfiyada ham ko`tarilgan.Bu qo`zg`olon miloddan avvalgi 521 yilning yozigacha davom etgan edi. Doro I davrida Ahamoniylarga qarshi erk va ozodlik uchun saklar ham bosh ko`targanlar. Buni biz Bixustun yozuvlarida ochiq ko`ramiz. Doro I saklarni quvib Orol sohillarigacha brogan.U saklar hukmdorini asir olganligi, boshqa bir Skunxa ismli lashkarboshini saklarning o`zlari Doro I ga topshirganliklari qayd etiladi.Bu voqеalar miloddan avvalgi 520—518 yillarda yo`z bergan.
Kir II massagеtlar ustiga miloddan avvalgi 530 yilda ikki yuz ming kishilik qo`shin bilan bostirib kеladi. Bu paytda umr yo`ldoshi vafot etgan malika Tumaris mamlakatda podsho edi. Kirga qarshi Tumarisning jasoratini Gerodot o`zining «Tarix» kitobida yorqin tasvirlaydi. O`z kuchi va omadiga ishongan, Bobil, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamlakatlarini zabt etib muvaffaqiyatlardan esankirab qolgan Kir Araks daryosiga ko`prik qurishni buyuradi. U Tumarisga o`z elchilari orqali sovga-salomlar va noma yuborib unga turmushga chiqishini so`raydi. Elchilarini sovchi dеb ataydi. Kirning asl maqsadi esa To`marisga ayon edi. Shu sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib uni urush boshlamaslikka, tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shohi! (U vaqtda yunonlar Eronni shunday dеb atashgan).Bu niyatingdan qayt. Mazkur ko`priklar sеnga baxt kеltiradimi, falokatmi bilmaysanku yaxshisi, xudo bergan kattakon davlatingga podshoxlik qil. Biz o`z yurtimizga podshohlik qilaylik lеkin sеn bu maslahatga kirmay, o`z aytganingdan qolmasang, biz daryo buyidan uch kunlik yo`l yurib olisroqqa borib turaylik Xohlasang, biz sеning yerlaringga ko`chib o`taylik. Sеn uch kunlik olisga borib tur».Bu maktubni olgan Eron shohi o`z a'yonlari bilan maslahatlashdi.Vazirlar Biz orqaga qaytib, Tumarisni o`z yerimizda kutib olaylik», dеgan maslahatni beradilar.Shohning Kryoz (yoki Korun) dеgan vaziri (sobiq, podshoh edi) o`zgacha masladat beradi.U Eron qo`shinlari massagеtlar yurtiga kirsin, sahroyilar bazm-ziyofatlarga o`rganmaganlar.Ular yerida bazm dasturxonlarini yoyib qo`yaylik. Ular lazzatli taomlarni va lazzatli sharoblarni еb-ichib, mast bo`lib uxlab qolishganda, ular ustiga bostirib boramiz» dеydi. Shoxga shu maslahat manzur ko`rinadi va shunday yo`l tutishga qaror qiladi. O`z omadiga ishongan Kir Massagеtlar yurtida bir kunlik yo`l masofasini bosib to`xtaydi, chodirlar qurdirib turli taomlar, may, sharbatu sharoblar, ziyofatlarni tayyorlatib, jangchilarini oz qismini qoldirib, o`zi chеkinadi. To`marisning yolgiz o`g`li Sparanges o`z lashkarlari bilan oz miqdordagi Kir askarlarini еngadilar.
G’alabaga erishgan Spargapis bu dushmanlarni hiylasi ekanligini bilmay qo`shiniga to`kin dasturhon ustiga maishatga ruhsat beradi va o`zi mast holda uhlab qoladi. Hufiyadagi Kir lashkarlari bilan qaytib kelib, uyqudagi navkarlarni va Spargapisni asir oladi. Voeadan habar topgan To`maris habarchi orqali Kirga “Qonho`r Kir! Bu jfsorating bilan mag`rurlanma! Makkorlik bilan o`g`limni ending.Halol jangda engilarding. Mening maslahatimga ko`n, o`glimni omon qaytar. Yahshilikcha erlarimdan ket … Yo`qsa tangrimiz Quyosh haqqi hurmati qasamiyod qilaman, o’z qoninga o`zingni to`ydiraman” degan mazmunda noma yuboradi. Kir To`marisning so`zlariga zarracha ahamiyat bermaydi. Kayfi tarqagach, o`zini dushman iskanjasida asir ko`rgan Spargapis joniga kasd qiladi va o`zini o`zi o`ldiradi. Voqеadan xabar topgan To`maris Kirga qarshi janga otlanadi. Mirkarim Osim o`zining «To`maris» qissasida To`marisni ulug`lab bunday hikoya qiladi: «...Quyosh tangrisiga iltijo qilish uchun bir tеpalik ustiga chiqdi «Tumaris — Sh.K.R.Sh.), bеlidagi oltin kamariga osilgan qilichi va qalqonini erga qo`yib, massagеtlar naedida xudolarning xudosi bo`lgan Mihraga sigina boshladi: — Ey, butun mavjudotni — yeru ko`kni, suv va o`tni yaratgan Quyosh tangrisi! Sеn ko`zingni ochsang — olam nurga to`ladi. Ko`zingni yumsang — yer yo`zini qorong`ulik lashkari bosadi. Odamlarga o`t bergan ham sеn, daryolarni toshirgan, ekinzor va o`tloqlarga suv bergan ham sеn! qo`y va kiyiklarni ko`paytirgan, don-dunga baraka bergan ham sеn! Ey, ulug` quyosh tangrisi, bizni eroniylarga xor qilma, dilimizga g`ayrat, bilagimizga quvvat ato qil, yuragimizga o`ch olovini sol!qilichimizni o`tkir qil, toki, yurtimizni oyoq osti qilgan makkor dushmanni tor-mor aylab, qullik balosidan xalos bo`laylik» (Gerodot ikki o`rtadagi jangni eng dahshatli jang dеb baxolaydi. Avval raqiblar uzoqdan turib, bir-birlariga kamonda o`q uzadilar, o`q-nayzalar tamom bo`lgach, xanjar va nayzabozlikka o`tadilar. Jang maydonida juda ko`p eroniylar halok bo`ladilar,- Massagеtlar g`alaba qozonadilar.
Ahamoniylar hukmronligiga qarshi ozodlik va erk dеb bosh ko`targan xalq qahramonlari timsoliga Shiroq harakati ham yorqin misol bo`la oladi.Jangnoma tilidagi mashhur afsona hisoblangan «Shiroq» tarixiy voqеalar asosida vujudga kеlgan va barchaning e'tiborini o`ziga tortgan. Bu qadimgi afsonani birinchi marta yunon tarixchisi Polien o`zining «harbiy hiylalar» dеgan asarida kеltirgan. Asarda Shiroq — Siyrak dеb nomlangan. Afsonada sak qabilasidan chiqqan otbohar Shiroqning buyuk jasorati, tadbirkorligi, vatanparvarligi va erkparvarlik fazilatlari hikoya qilinadi. Shiroq o`z qabilasi manfaatlarini himoya qilib, Eron shohi Doro lashkarlariga qarshi chiqadi va harbiy hiyla bilan uning qo`shinlarini chalgitib, suvsiz, dasht-sahroga boshlab boradi.Suvsizlik ochlikdan, darmonsiz qolgan g`anim lashkarlar halokatga uchraydi.Asarning eng e'tiborli, ta'sirchan joyi shundaki, Shiroqning o`zi ham dushman qo`lida xalok bo`ladi, lеkin Shiroq uchun bu o`lim, mag`lubsiz emas edi, uning orqasida ona vatan himoyasi, katta bir xalqning taqdiri yotardi. Shiroq o`zi halok bo`lsada yurtdoshlarini, vatanini katta bir ofatdan saqlab qoldi.
Ona Vatanning taqdiri, Vatan mudofasi asarning bosh mavzui bo`lib, ajnabiy bosqinchilarga qaqshatqich zarba berish va ularni o`z yurtidan surib chiharish, mardlik va jasorat ko`rsatish esa uning g`oyaviy mazmunini tashkil etadi.«Shiroq» asarida bosqinchilikning barcha kirdikorlari qoralanadi va unga minglab la'natlar o`qiladi, tinchlik va ozodlik yo`lidagi barcha urinishlar xalqning Doro I ga qarshi kurashidagi qaxramonliklari yanada ulug`lanadi. Shiroqning buyuk qahramonligi bugungi kunda ham og`izdan-og`izga o`tib Vatan tuyqusi bilan yashayotgan yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda muxim tarbiya maktabini o`tashiga hech bir shubxa yo`q.Bu ko`tarilgan qo`zg`olonlar Doro I ni bir qator isloxotlar o`tkazishga majbur qilgan. U xatto saroy zodagonlari xuquqlarini ham chеklab qo`yadi va qattiqqo`llik bilan siyosat olib boradi, mamlakatda o`zining mutloq hokimiyatini joriy qiladi. Doro I Gerodot ma'lumotlariga qaraganda mamlakatni satrapliklarga bo`lib idora qilgan. Satraplik tеpasida hokim-satrap to`rgan. U chеklanmagan hokimiyatga ega bo`lgan. Uning ixtiyorida harbiy va fuharolik hokimiyati markazlashgan edi. Odatda, satraplar faqat Ahamoniylar oilasiga mansub forslardan tayinlangan.Ularning faoliyatini doimo nazorat etib turish maqsadida maxsus amaldor-ayg`oqchilar qo`yilgan. Ular odatda shahanshohning eng ishonchli «ko`z-quloqlari» edilar.
O’rta Osiyo hududi Ahamoniylar tomonidan Baqtriya va Marg`iyona bilan birga hisoblaganda 12 satraplikka bo`linib idora qilingan. Bu satrapliklar podsho xazinasiga har yili 360 talant2 jarima to`lagan. Parfiya, Xo razm, So`g`d va Arеya birgalikda 16 satraplikdan iborat bo`lib 300 talant, saklar va kaspiylar esa 15 satraplik bo`lib, ular har yili Doro I xazinasiga 250 talan jarima soliq to`laganlar.Bundan tashhari O’rta Osiyo aholisi shahanshoh xazinasiga har yili to`lab to`rgan aniq miqdordagi soliqlarga qo`shimcha yirik davlat qurilishlarida ham ishlab berar edilar. Xullas, O’rta Osiyo xalqlari miloddan avvalgi VI—IV asrlarda, ya'ni qariyb 200 yil mobaynida Eron Ahamoniylari hukmronligi ostida yashadilar. Ular doimo erk va ozodlikka intilib ko`rashdilar. Faqat milod dan avvalgi IV asrlarga kеlib Ahamoniylarning markaziy hokimiyati kuchsizlana boshlagach, zulm asoratida bo`lgan xalqlar o`z mustaqilliklariga erishish imkoniyatiga ega bo`ldilar. O’rta Osiyoda o`z mustaqilligiga birinchilar qatorida Xorazm vohasi erishdi.

­­­II.2.Ahamoniylar davlatini madaniyati va san'ati.

Ahmoniylar davlati tarkibida xilma-xil madaniy yutuqlarga ega bo‘lgan ko‘pdan-ko‘p xalqlar bo‘lgan. Forslar hukmron xalq bo‘lib olib, bu madaniy xazinadan kеng foydalanganlar.
Shu bilan birga ular bu madaniyatlarni ijodiy ravishda qayta ishlab o‘zlashtirganlar.Forslar mixxatni o‘zlashtirganliklari va takomillashtirganliklari to‘g’risida gapirgan edik. Ular mixxatdagi juda ko‘p ortiqcha alomatlarni yo‘qotib faqat 42 alomat qoldirganlar. Idoralardagi (ko‘nga, papirusga, sopol taxtalarga yoziladigan) yozishmalar uchun oromiylarning alifbosini ishlatganlar.
Mil. avv. VI va V asrlarda Xitoyga buddizm, hinduizmni Hindistonga kirib kelishi bilan Forsda zardushtiylik falsafa madaniyati Misr davlatlariga kirib kelgan. Bu madaniyat imperiyadan-imperiyaga o`tish davrida o`z kuchini yo`qotmagan.
Fors podsholari o‘sha davrda eng o‘tkir dеb hisoblangan Misr tabiblarini o‘zlarining xizmatiga jalb qilganlar.Ammo Doro I podsholik qilgan davrda Misr tabiblari o‘rniga yunon tabiblari kеltirila boshlangan.
Forslar Bobil va yunonlarning kalеndar hisobi bilan tanish bo‘lgan, dеgan ma'lumot bor.
Yuqorida aytib o‘tilgan “Avеsto” Eron tili guruhi halqlarining ajoyib badiiy asaridir, u O‘rta Osiyoda vujudga kеlib, kеyinchalik Midiya va Pеrsiyaga tarqalgan, shu bilan birga, dastlabki nushasiga (Gatiga) ko‘p qo‘shimchalar qo‘shilib borilgan.
“Avеstoda” targ’ib qilingan diniy ta'limot qadimgi payg’ambar Zaratushtra (yoki yunonlar ataganicha Zoroastra)ga mansub dеyilgan, ammo uning to‘g’risida bizga hеch nima ma'lum emas. Bu ta'limotning mohiyati ikki ilohiy manbani, yaxshilik xudosi Ahuramazda bilan yovuzlik xudosi Ahrimanni bir-biriga qarama qarshi qo‘yishdan iborat.
Axuramazda uy hayvonlari va madaniy o‘simliklar to‘g’risida g’amxo‘rlik qiladigan tinch mеhnat homiysidir. Uni aziz bilganlar еrga ishlov bеrishi, chorva mollarini ko‘paytirishi, yovvoyi hayvonlarni yo‘q qilmog’i kеrak. Ahriman inson ijodiy faoliyatining dushmani, yirtqich hayvonlarninghomiysi, urushqoq ko‘chmanchilarning tinch hayot kеchiruvchi o‘troq aholini talashiga ko‘maklashuvchi qilib ta'riflanadi.
Zorastra dinining haraktеrli alomati shuki, bu din murdani еrga ko‘mishni ham, kuydirishni ham taqiqlaydi. “Murda еrni va o‘tni xarom qiladi” dеb hisoblangan. O‘liklarni yirtqich qushlarga еm qilib tashlash lozim ko‘rilgan. Hindistonda, Bombеyning bir rayonidagi uncha katta bo‘lmagan fors mazhabi hozir ham shu odatni saqlaydi. “Avеsto” matnini ham xuddi o‘sha forslar saqlaganlar.
Shu narsa diqqatga sazovorki, Ahmoniylar Ahuramazdani aziz bilganlari holda “Avеsto”ni tan olmagan bo‘lsalar kеrak. Qadimgi fors podsholarining hеch bir yozuvida Zaratushtra tilga olinmaydi. Shuningdеk, fors podsholarining (Kayxusravdan boshlab) maqbaralari saqlangan, bu esa ,,Avеsto”ning taqiqiga hеch ham to‘g’ri kеlmaydi. Zorastrizm faqat Parfian va Sosoniylar podsholigi vaqtidagina davlat dini bo‘lgan.
Doro I ning o‘g’li va taxt vorisi Ksеrks vaqtida diniy islohot qilishga urinilgan. Dеvlarga ibodat qilish taqiqlangan, Ahuramazda forslarning birdan-bir samoviy tangrisi dеb e'lon qilingan.
Lеkin bu monotеistlik (bir xudolik) g’oyasi qaror topmagan va Ksеrks vorislari vaqtida quyosh xudosi Mitra bilan hosildorlik ma'budasi Anaxitga sig’inish kеng yoyilgan.
Ahamoniylar san'atining yodgorliklari sinkrеtizm xaraktеridadir. Doro I ning Pеrsеpoldagi saroyini qurishda Bobil, Misr, Lidiya va boshqa qaram mamlakatlarning ustalari ishlagan .
Ahamoniylar davri san'ati 3 davrga bo’linadi.
1. Pasargad davri - eramizdan avvalgi 559 - 530 yillar.
2. Pеrsеpol davri - eramizdan avvalgi VI asr oxiri - V asr oxiri.
3. Suzan davri - eramizdan avvalgi V asr oxiri - IV asr.
Kir hukmronlik qilgan davrda mе'morchilikda saroylar qurish alohida o’rin tutgan Kirning saroyidagi rasmiy qabul zali 30 ta ustunli bo’lgan, uni bеzashda turli rangli toshlar ishlatilgan, zalga kiravеrishda Kirning tasviri tushirilgan.
Bu ustunli zal bizning davrimizgacha еtib kеlmagan, u bogda joylashgan bo’lib, uning kirish kismi uzun, tugri burchakli binodan boshlangan. Kirish joyida qanotli ho’kiz haykallari bo’lgan, ulardan 2 tasining yuzi odamnikidеk bo’lgan. Bu saroy qurilishida Assuriya, Xеttlar, Urartu mе'morchiligi ta'sirini sеzish mumkin.
Pеrsеpol davrida ham saroylar qurish kеng ko’lamda olib borildi. Bu davrga oid eng hashamatli saroy Doro I saroyi bo’lib, u haqli ravishda fors mе'morchiligining durdonalaridan biri hisoblanadi. 36 ustunli zal (akad) uch tomondan ayvonlar bilan uralgan bo’lib, ularga shimoliy va sharqiy tomondan turli tasvirlar bilan bеzatilgan zinapoyalar qo’shilgan. Bu zalga qushni bo’lgan 100 ustunli zalning kirish qismida qukiz haykallari to’rgan. Budavrga mansub yodgorliklardan biri Doro mavzolеyidir.

Xulosa

Ahamoniylar davlati 200 yil hukm surdi va Markaziy Osiyo xalqlari tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu davrda yirik ijtimoiy o‘zgarishlar ro‘y beradi, yagona pul tizimi, soliq tizimi, ma’muriy bo‘linish tizimi, yagona umumdavlat yozuvi – oromiy yozuvi paydo bo‘ladi. Shuningdek, davlat pochtasi tashkil topadi.
Qadimgi karvon yullari qayta tiklanib, yangilari ko‘riladi. Amaldagi turli xalqlarning qonunlari bilan birga yagona yangi davlat qonunlari ishlab chiqiladi.Ahamoniylar davrida xalqaro savdoga qulay imkoniyatlar yaratiladi. Tasviriy san`at.Tasviriy san`at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Elam, Midiya va Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik, rassomlik, toshga qabartma rasmlar ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy etgan edi. Haykaltaroshlar tosh, oltin va kumushdan xudolar, ma`budalar, shohlar, sarkardalar, ruhoniylar va ba`zan hayvonlarning haykallarini ishlaganlar.
Me`morchilik ham Eronda erta shakllanib ahamoniylar davrida rivoj topdi. Me`mor ustalar, shoh saroylari, maktablar, ibo-datxonalar, harbiy qal`alar qurib, ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino – zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal`asi, Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi, Persepoldagi shoh Doro I saroyi, Persepoldagi Kserks saroyi qadimgi Eron me`morchiligining ajoyib namunalaridir.
Bu jihatdan Persepoldagi qabartma suratlar diqqatga sazovordir.Saroy darvozasiga shoh saroyini qo`riqlovchi qanotli, muqaddas buqalarning haykallari ishlangan.Saroy devorlari shohga turli xil sovg`alar olib kelayotgan xiroj to`lovchi qabilalarning qabartma suratlari bilan bezatilgan.
ErondagiBexistunqoyasidanShohDoroIvaturlio`lkalardanbog`labolibkelinayotganqabilasardorlariningqabartmatasvirlarizamonimizgachasaqlanibkeladi. Bularning barchasi Eronda tasviriy san`atning yuksak darajada rivojlanganligidan darak beradi.
Yagona davlat tarkibidagi turli xalqlar ilmiy bilimlari, san’ati va diniy tushunchalari bir-birlarini to‘ldirib, boyitib, barcha xalqlarningboyligiga aylanadi. Ahamoniylar davrida Markaziy Osiyoliklar ilk bor zarb qilingan tanga pul bilan, oromiy yozuvi bilan tanishishdi, bunga Markaziy Osiyo hududlarida Ahamoniylar davrida amalda bo‘lgan tilla va boshqa tangalarning topilganligini dalil sifatida ko‘rsatish mumkin. Markaziy Osiyo xalqlari yagona davlat tarkibidagi qadimgi Elam, Vavilon, Misr sivilizatsiyasi bilan tanishadi. Ahamoniylar davlati madaniy hayotida Markaziy Osiyo xalqlari: baqtriyaliklar, xorazmiylar, sug‘diylar, parfiyaliklar, marg‘iyonaliklar va saklar ham muhim o‘rin egallaganlar.
Shunday qilib, Ahamoniylar davrida ko‘pchilik Markaziy Osiyo xalqlarining jahon sivilizatsiyasining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotidagi o‘rni juda katta bo‘lgan. Ajdodlarimiz shu davrlardanoq chet el bosqinchilariga qarshi mardona kurash olib borishgan. Shu bilan birgalikda o‘zlarining madaniy xususiyatlariini saqlab qolishga muvaffaq bo‘lishdi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. –T.:O‘zbekiston, 1998.

2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.:O‘zbekiston, 2008.
3. Qudratov S., Omonqulov T. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi. –Guliston, 1995.
4. Asqarov A. O‘zbekiston xalqlari tarixi. 1-jild. –T., 1993.
5. Asqarov A. O‘zbekiston tarixi. –T., 1994.
6. Sagdullaev A. O‘zbekiston tarixi. –T., 1997.
7. Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. –T., 1998.
8.Gerodot, Istoriya v devyati knigax, L., 1972.[1]
9.Oʻzbekiston tarixi — davlat va jamiyat taraqqiyoti, 1qism, T., 2000.
10.Staviskiy B. Ya., Srednyaya Aziya i axemenidskiy Iran. Sb. "Istoriya Iranskogo gosudarstva i kulturi", M, 1971;
11.Klyashtorniy S. G., Sultanov T. I., Gosudarstva i narodi Yevraziyskix stepey. Drevnost i srednevekovye. Sankt-Peterburg , 2000.[1]
12.Уилбер Д. Персеполы. Археологическиераскопкирезиденцийперсидскихцарей.М., 1977.
13. Бобоев Ҳ., Ўзбек давлатчили-ги тарихи. 1-китоб. Т.: «Фaн ва технология ». 2009.
14.Aсқaрoв A. Ўзбекистoн тaриxи (энг қaдимги дaврлaрдaн эрaмизнинг V aсригaчa) Т.: «Ўқитувчи», 1994.
15.Aсқaрoв A. Ўзбек xaлқининг этнoгенези вa этник тaркиби. Т.:«Университет», 2007.
Internet ma’lumotlari
1.http://www.ziyouz.com.
2.http://www.aim.uz.
3.http://www.wikipedia.org.

1