Navoiy davlat pedagogika instituti tab iiy fanlar fakulteti

Dixlorpolisulfanlar
(O < n 100) :
Politionatlar	(1 n 22): i t.d.
Siklik polikationlar		.

Allatropiya va polimorfizm katenasiy bilan bog’langan. Allatropiyaga misol O₂ va O₃, S₂ va S₈. Polimorfizm monoklinnik va rombik oltingugurt tarkibi bir hil halqa - S₈
2.2.OLTINGUGURT OKSIDLARI VA ULARNING
XOSSALARI
Oltingugurt kislorod bilan bir qancha oksidlar hosil qiladi. Oltingugurtning uchta kislorodli birikmasi olingan bo’lib, bular S₂O, SO₂ va SO₃. Ulardan eng ahamiyatlisi oltingugurt dioksidi ( ) va olingugurt uch ( ) oksidlaridir.
Oltingugurtni havoda qizdirilganda yonadi va SO₂ sulfit gazini hosil qiladi, u o’tkir hidli. U juda zaharli, elektr o’tkazmaydigan suyuqlikka aylanadi. 1 litr suvda 0 °С da 80 litr SO₂ eriydi. Uning kritik tеmpеraturasi juda yuqori (157°C) bo’lgani uchun uni bosim ostida suyuqlikka aylantirish mumkin. Suyuq SO₂ 100 kPa bosimda —10°C da qaynaydi va —72,5⁰C da qotadi. Sanoatda SO₂, metall sulfidlarini va oltingugurtni oksidlab kuydirib olinadi.

2ZnS + 3O₂ → 2ZnO + 2SO₂
Laboratoriyada misga konsentrlangan sulfat kislota ta’sir ettirilib olinadi:

SO₂ molekulyasining kimyoviy tuzulishi ozon molekulasi tuzulishiga o’xshaydi. Oltingugurt atomi sp² –gibridlanish holatida bo’ladi. Oltingugurt atomining o’lchami katta bo’lgani uchun S-O orasidagi bog’lanish uzunligi (0,143n) O-O bog’lanish energiyasi (114,2 kj/mol) ga nisbatan bir necha marta katta. Bu hol SO₂ molekulasida elektron bulutlar kuchli qoplanishi va bog’ning ionlilik hossasi katta ekanligi bilan asoslanadi.
Oltingugurt (IV) oksid kuchli qaytaruvchidir, u hatto nitrat kislotani ham qaytaradi:
2HNO₃ + SO₂ → H₂SO₄ + 2NO₂
Suyuq SO₂ bug’langanda issiqlik yutiladi (muhit —50⁰C gacha soviydi). Shuning uchun suyuq SO₂ sovitgich moslamalarda qo’llaniladi. Suyuq SO₂ ning dielеktrik konstantasi ε= 20 ga tеng. U ba'zi moddalar uchun erituvchi sifatida ishlatiladi. Bu holni quyidagi tarzda yozish mumkin.

Lеkin bu molеkuladagi ikkala kislorod atomining oltingugurt bilan bog’lanish enеrgiyasi, bog’lar orasidagi masofalari ham bir xil bo’lishi (kislorod atomlari bir- biridan farq qilmaydi) bu molеkuladagi holatni delokallashgan bog’lanish vositasida aks ettirish to’g’ri bo’ladi

Sulfit angidrid suvda yaxshi eriydi, uning eritmasini ko’pincha sulfit kislota H₂SO₃ dеb yuritiladi, lеkin bu kislota eritmada dеyarlik juda oz miqdorda bo’la­di, uni S0₂ ning gidrati S0₂׳ H₂O dеb qarash to’g’ri bo’la­di. Suvli eritmasida quyidagi muvozanat holatlar mavjud:

SO₂ +nН₂O SO₂ ׳nН₂O (gidratlangan SO₂)


yoki uning umumiy formulasini quyidagicha yozish mumkin

Muvozanat kuchli darajada chapga siljigan. Sulfit kislotasi erkin holda olinmagan, faqat suvdagi eritmada mavjud bo’ladi, u o’rtacha kuchdagi kislota. Sulfit SO^2-₃ ionidagi hamma bog’lar (S-O) teng kuchli va ularda bog’ uzunligi SO₂ dagiga nisbatan katta. SO^2-₃ ioni strukturasi piramidal, oltingugurt atomlari sp³- gibridlanish holatida. Sulfit kislota tuzlari sulfitlar va gidrosulfitlar SO₂ ni ishqorlarga yoki eruvchan metall karbonatlari eritmalariga ta’sir ettirilib olinadi:

SO₂ va H₂SO₃ hamda sulfitlarda +4 oksidlanish darajasining beqarorligi uchun ular qaytaruvchi bo’ladi.
Hatto qattiq sulfitlar saqlanish jarayonida sulfitlargacha oksidlanadi:

Ammo kuchli qaytaruvchilar bilan oltingugurt +4 hosilalari oksidlovchi xossasini namoyon qiladi:

Gidrosulfitlar qizdirilganda erkin holda noma’lum bo’lgan disulfit (pirosulfit) kislota H₂S₂O₅ ning tuzlari pirsulfitlarga aylanadilar:

Disulfit (pirosulfit yoki metasulfit) anioni nosimmetrik (simmetrik bo’lmagan) strukturaga ega.


О


Sulfitlarni rux kukuni bilan qaytarilganda ditionatlar hosil bo’ladi:

Ionning tuzilishi:

Bu ion juda kuchli qaytaruvchi. Sulfitlarga xos jarayonlarni quyidagi sxema tarzida ifodalash mumkin.

SO₂ ning suvdagi suyultirilgan eritmasidan H₂S o’tkazilganda Vakenroder suyuqligi hosil bo’ladi. Uning tarkibida kolloid oltingugurt va uning nomi politionat kislotalari H₂SxO₆ (x=3 da 20 gacha va undan ham ortiq) bo’ladi. Politionat kislotalarda s-zanjirlari orqali birikkan bo’ladi va ular sp³ gibridlanish holatida bo’ladi. Faqat boshdagi va oxirgi oltingugurt atomlari 3 tadan kislorod atomlari bilan birikkan bo’ladi.

Politionat kislotalari erkin holda olinmagan biroq ular ancha kuchli kislotalardir.
Sulfitlarning kuchli eritmalari kukun holidagi oltingugurt bilan qizdirilganda –tiosulfatlar hosil bo’ladi.

Tiosulfat kislota kuchi bo’yicha sulfat kislotaga yaqinlashadi. Tiosulfat ioni ozgina buzilgan tetraedr, chunki S-S bog’I S-O bog’iga nisbatan uzunroq. Tiosulfatlar hato kuchsiz oksidlovchilar bilan ham oksidlanadilar:

Sulfit angidrid oqartiruvchi va dеzinfеksiyalovchi vosita sifatida, konsеrva sanoatida, asosan, sulfat kislota ishlab chiqarishda ishlatiladi. SO₂ o’simliklar o’sishiga zarar ko’rsatadi, chunki u o’simlikdagi xlorofill moddasini parchalaydi.
Oltingugurt (I)- oksid S₂O ning fazoviy tuzilishi quyidagicha:

Uning uchun d da zarg’aldoq rangli kristall moddaga aylanadi. Koordinatsion birikmalarda, masalan {JrS₂O[(Ph₂P —
—CH₂—)₂]₂}JO₃ da bidеntant ligand (-S — S—) sifatida qatnashadi.
S₂O sasriq rangli, suv bilan yaxshi aralashadigan gaz, uning suv bilan reaksiya tenglamasini quyidagicha yozish mumkin.

-— tiosulfit kislota. Uni bir kislorod atomi oltingugurt atomiga almashingan sulfit kislota dеb qarash mumkin, lеkin bu kislotaning o’zi ham, tuzlari ham erkin holatda ajratib olingan emas. U nihoyatda kuchsiz kislota bo’lib, osongina parchalanadi