Navoiy davlat pedagogika instituti tab iiy fanlar fakulteti

II.ASOSIY QISM.
2.1.VI GURUHINING ASOSIY GURUHCHA ELEMENTLARINING UMUMIY TAVSIFI
VI guruhning bosh gruppasiga (yoki VI gruppa YUPAK ning yangi nomenklaturasi bo’yicha) elementlariga kislorod (O), oltingugurt (S), selen (Se), tellur (Te) va poloniylar (Po) kiradi. Bu gruppaga xalkogenlar nomini berishgan "xalkogen" atamasi grekcha "chalkos"-mis va "genos"- tug’ilgan ), ya’ni "mis rudalaridan paydo bo’lgan", ya’ni tabiatda ular asosan mis birikamalari holida uchraydi (sulfidlar, oksidlar, selenidlar va h.k.). Xalkogenlarning elektron konfigurasiyalari ns²np⁴ bo’lib ularda ikkita bog’lanmagan p-elektronlar bo’ladi. Ular juft elementlarga kiradi. Xossalari 1-jadvalda ko’rsatilgan. Kisloroddan poloniyga tomon atomlarining o’lchamlari va koordinatsion sonlari oshadi ionlanish enerrgiyasi (Eion) va elektromanfiyligi (EO) kamayadi. Kislorod elektromanfiyligi jihatidan ftordan keyin turadi. Oltigugurt, selen va tellurlar kislorod va galogenlar bilan birikkanda +6, +4 va +2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Ko’pchilik qolgan elementlar bilan xalkogenidlar hosil qiladi va -2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
VI gruppa elementlarining xossalari

Element	O	S	Se	Te	Po
Tartib raqami	8	16	34	52	84
Stabil izotoplar soni	3	4	6	8	0
Elektron konfigurasiysi	[He]2s^22p^4	[Ne]3s^23p^4	[Ar]3d^104s^24p^4	[Kr]4d^105s^25p^4	[Xe]4f^145d^106s^26p^4
Kovalent radiusi, Ye	0,74	1.04	1.40	1.60	1.64
Ionlanish ener-giyasi, Yeion kdj/mol	1313.9	999.6	940.9	869.3	812.0
Elektromanfiylik (Poling)	3.5	2.5	2.4	2.1	2.0
Yer po’stlog’i-dagi massasi, %	47	4,7^.10^-2	5^.10^-6	1^.10^-7	2^.10^-14
oksidlanish darajasi	-1, -2, +2	-2, +2, +4, +6	-2, +4, +6	-2, +4, +6	-2, +2,
Agregat holati, rangi	rangsiz gaz	Sariq kristall	Kulrang kristall	Kumush kristall	kumush metall

Yuqori oksidlanish darajasiga ega bo’lgan birikmalarda +4, +2 tellurdan poloniyga tomon barqarorligi oshib boradi (M, PoCl₄, PoCl₂, PoO₂). Bunga sabab 6s² elektronlarning yadro bilan relativ effekt hisobiga tortilishining barqaror bo’lishidir. Buning ma’nosi shundan iboratki, yadro zaryadi (Z>60) yuqori bo’lgan elementlarda elektronlarning harakat tezligi va o’z navbatida massasi oshadi. Elektronlarning "og’irlashishi" radiusning kamayishiga va 6s elektronlarning yadro bilan bog’lanish energiyasining oshishiga olib keladi. Bu asosan V guruh elementlarida vismutda yorqin namiyon bo’ladi. Kislorodning xossalari qolganlaridan farq qiladi. Undagi E-E bog’lanish mustahkamligi oltingugurtdan kam. M-O bog’ ionli M-S va M-Se ga nisbatan kislorodning radiusi kichik bo’lganligi uchun barqaror -bog’ (r - r ) hosil qiladi, ozonda boshqa kislorod atomi bilan, uglerod, azot, fosforlar bilan kisloroddan oltingugurtga o’tganda ulardagi elektronlarning itarilishi kamayishi hisobiga yakka - bog’ hosil bo’lish barqarorligi ortadi, bunga sabab elektronlar orasidagi itarilish kamayaishidir, - bog’ barqaroroligi esa kamayadi chunki radiuslar oshishi hisobiga p-atom orbitallarining qoplanishlari kamayadi. Shundy qilib kislorodga qo’sh boglar ( + ) xarakterli bo’lsa, uning analoglari yakka zanjirli bog’lar hosil bo’lish xarakterlidir - E- E- E. Shunday qilib manfiy oksidlanish darajalarida oltigugurtdan tellurga qaytaruvchilik xossalari oshadi, musbat oksidlanish darajalari bo’lsa oksidlovchilik xossalari oshib boradi
Xalkogenlarning tipik metallmaslikdan metallikka o’tishi ionlashish energiyasining kamayishiga va tuzulishining o’ziga xosligiga bog’liq. Kislorod va oltingugurt tipik dielektrik-tok o’tkazmaydi, Selen va tellur yarim o’tkazgich poloniy esa metall bo’lib hisoblanadi. Xalkogenlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri ularning o’zlari boshqa atomlari bilan doira yoki zanjir hosil qilib birikishidir. Bu hodisa katenasiy deb ataladi. Buning sababi yakka va qo’sh bog’larning har xil barqarorlikga ega ekanligidir. Buni oltingugurt misolida ko’rishimiz mumkin.