Nazariy o`quvmashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi 1-Mavzu: Buldozerlar haqida umumiy ma`lumot

O`qitish usullari.
Tushuntirish,ko`rsatish,yo`riqnoma berish, Nazariy ko`rsatish va boshqalar.
O‘qitish metodlari	Ma’ruza/ tushuntirish/ ko’rsatma berish/ aqliy xujum
O‘qitish vositalari	Darslik, ko’rgazmalar, tarqatmalar.
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari	Ommaviy, jamoaviy, guruxli, juftlikda, yakkatartibda
O‘qitish shart-sharoiti	Maxsustexnikvositalarbilanjixozlanganguruhlardaishlashgamo’ljallanganavtotransportustaxonasivachilangarlikxonasi
Qayta aloqaning usul va vositalari	Tezkor-so’rov, savol-javob, test, Nazariy ishlar, bajarilgan o‘quv topshiriqlarni baholash

O’quv fanining mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqich lari va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Ta’lim oluvchi
1- bosqich . O’quv mashg’ ulotiga kirish. (15 daq.)	Tashkiliy qism: 1 O’quvchilarning davomatini tekshirish. O’quvchilarning mashg’ulotga tayyorgarligini nazorat qilish. Nazariy mashg’ulot nomi, rejasi, maqsad va kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi. Nazariy mashg’ulotning baholash mezonlari bilan tanishtiradi. 5, Xavfsizlik texnikasi qoidalariga amal qilishni eslatadi.	Mashg’ulotga tayyorlanadilar Yozib oladilar Texnikasi Xavfsizligi qoidalari bilan tanishtiriladi
2- bosqich . Asosiy (205 daq.)	Kirish yo’riqnomasi (55 daq) o’quvchilar bilimi faollashtirish: Tezkor savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o’quv materiali bayoni: O’quv faniningi mavzusi bo’yicha umumiy ma’lumot beradi, ish jarayonini tushuntiradi. Joriy yo’riqnoma (135 daq) Yangi o’quv materiallar bo’yicha Nazariy mashqlar bajarish. O’quvchilarni ish joylariga taqsimlab, Nazariy ish yuzasidan yo’riqnomali texnologik xarita va mustaqil ish bajarish uchun xom ashyo tarqatiladi va ko’rsatmalar beradi. Mustaqil ishlarni bajarilishini maqsadli aylanish vaqtida o’quvchilar tomonida yo’l qo’yilgan xatolar ko’rsatiladi. Yakuniy yo’riqnoma (15 daq) Mashg’ulot tugagnidan so’ng ish joylarini talab darjasiga keltiradi. Tayyorlangan maxsulotni qabul qiladi.	Savollarda javob beradi; Mavzu rejasini yozib oladilar; Yozib oladilar Topshiriqlarni qabul qiladi va bajaradi. Bajarilgan ishlarni topshiradi. Savollarga javob beradilar;
3- bosqich . Yakuni y (20 daq.)	Yakunlash. O’quvchilarni Nazariy mashg’ulot bo’yicha baxolarini e’lon qiladi. Kelgusi kasbiy faoliyatlarida faniningda bajargan ishlarining ahamiyatiga va muhimligiga o’quvchilar e’tiborini qaratadi. Kelgusi mashg’ulaot mavzusi bilan tanishtirib, uyga vazifa beradi.	Baxolari bilan tanishadi; Topshiriqni yozib oladi:

5-Mavzu: Buldozerni Ish unumdorligini aniklash.

Buldozer, pichokli agdargich, brus yoki rama kurinishidagi suruvchi kurilma va agdargichni gidravlik boshkarish sistemalarini uz ichiga olgan, gusenitsali yoki pnevmogildirakli baza traktorlarning osma uskunalaridan iborat. Ular I –IV kategoriyadagi xamda oldindan yumshatilgan koya va muzlagan gruntlarni kavatlab kazib olish va surishda kullaniladi. Buldozerlar yordamida kurilish maydonlarini tekislash, kutarmalar kilish, turli chukurlar kovlash, tog bagirlarida terrasalar tayyorlash, boshka mashinalar tashidigan tuproklarni tekislash, poydevor va kommunikatsiyalar uchun xandaklar kazish, chukurlar, xandaklar va bino poydevori atrofini tuldirish, atrofni kor, tosh, mayda daraxtlar, butazor va changalzorlardan, tunka va kurilish axlatlaridan tozalash va boshka ishlar bajariladi.
Ish organi – otvalning urnatilishiga kura buldozerlar ikki xil buladi: otvali burilmaydigan (oddiy) ya’ni otvali traktorning buylama ukiga doimo perpendikulyar vaziyatda urnatilgan buldozerlar va otvali buriladigan (universal) buldozerlar, buning otvali gorizontal tekislikda ikkala tomonga xam 50 - 65⁰ gacha xamda traktorning buylama ukiga nisbatan 90⁰, ba’zan esa vertikal tekislikda xam ikkala tomonga 3 - 8⁰ buriladigan vaziyatda urnatish mumkin.
Buldozerlarning ish sikli kuyidagicha: mashina oldinga xarakatlanayotganda agdargich boshkarish sistemasi yordamida gruntga botib kiradi, pichogi bilan grunt katlamini kirkib, surib uz oldida grunt prizmasi xosil kiladi va uni er sirti buylab sudrab bushatadigan yoki saklanadigan joyga olib boradi. Gruntni tukkandan sung agdargich transport xolatiga kutarilib, mashina yana grunt olish joyiga kaytib keladi va sikl takrorlanadi.
Buldozerlarning asosiy parametrlariga agdargichning balandligi N va zunligi L, asosiy kirkish burchagi d, agdargichning ketingi burchagi a, agdargichning kundalangiga kiyalatish va planda burilish burchaklari (agdargichi buriladigan mashinalarda), agdargichning buldozer tayanch yuza satxidan kutarilish balandligi h₁ agdargichning buldozer usha yuza satxidan tushish chukurligi h₂ kiradi. Agdargichning pastki kirrasiga ishkalanishga bardoshli kotishmadan iborat, almashadigan ikki tigli kirkuvchi pichoklar (yon tomoniga ikkita va urtasiga bittadan) urnatilgan. YUkori kismining urtasiga esa tuplangan tuprok tukilmasligi uchun koziryok urnatilgan buladi.
Buldozerning burilmaydigan agdargichi ikkita suruvchi brus kurinishidagi suruvchi kurilmaga sharnirli maxkamlangan, bruslarning ketingi uchlari baza mashina yuritish kurilmasining tusinlariga sharnirli biriktirilgan.
Buldozerning buriladigan agdargichi universal suruvchi rama 5(1-rasm) ga maxkamlangan, bu ramaga agdargichdan tashkari turli gidravlik boshkariladigan, almashib ishlaydigan uskunalar - buta keskich, daraxt yikitgich, tunka kovlagich, kor tozalagich va boshkalar urnatilishi mumkin. Buriluvchi agdargich suruvchi rama bilan agdargichning baza mashinaga nisbatan burilishiga imkon beradigan markaziy sharli sharnir 7 va ikki yon tirgaklar 6 orkali boglangan buladi.
Gusenitsali buldozerlar texnologik imkoniyatlarni anchagina oshiradigan kushimcha tez almashadigan ish uskunalari bilan jixozlanadi.
Buldozer ishlagan paytda kuyidagikuchlar xosil buladi (2-rasm): gruntni kirkishga bulgan karshilik kuchi R_r, ish jixozini gruntga kiritishga karshilik kuchi R_p, grunt sudraluvchi prizmasining grunt buyicha ishkalanish kuchi R_pr, agdargich kirkish kirrasining ishkalanish kuchi R_tr1 xamda grunt agdargich buyicha xarakatlanganda xosil buladigan ishkalanish kuchi R_tr2. Buldozerning xarakat uki buylab yunalgan mana shu kuchlarning yigindisi buldozerning ilashish buyicha tortish kuchi T_s dan kichik bulishi kerak.
Buldozerning gruntni kirkish va surishdagi ish unumdorligi (m³/soat):
P^r_e = 3600^. V_gr ^. k_y ^. k_n ^. k_v /T_s ,
bu erda, V_gr - agdargich oldidagi sudraluvchi grunt prizmasining geometrik xajmi, m³;
V_gr = L . H^{2 .} k_n /(2^.tgj^. k_yu),
bu erda, L, H - agdargichning uzunligi va balandligi, m;
j - xarakatdagi gruntning tabiiy kiyalik burchagi j q 20 ... 50⁰;
k_n - sudraluvchi prizma geometrik xajmining grunt tulish koeffitsienti (k_n= 0,85 ... 1,05);
k_yu - gruntning yumshatish koeffitsienti (k_yu =1,1 ... 1,3);
k_u - ish unumdorligiga uchastka kiyaligining ta’sirini xisobga oluvchi koeffitsient (kutarilishda ishlaganda k_u = 0,67 ... 0,4 ga kamayadi, nishablikda ishlaganda k_u = 1,35 .... 2,25gacha ortadi);
k_v - buldozerdan vakt buyicha foydalanish koeffitsienti (k_v = 0,8 ... 0,9);
T_s - sikl davomiyligi, s;
T_s = l_k /v_k + l_c /v_c + l_o /v_o + t_p,
bu erda, l_k, l_s va l_o= l_r+ l_p - kirkish, surish va buldozerning kaytib kelish masofalari, m;
l_r = V_gr /S,
bu erda S =L ^. C - kirkiladigan grunt katlamining yuzi, m²;
S - kirkiladigan grunt katlamining urtacha kalinligi, m;
v_k, v_s, v_o - traktorning gruntni kirkish, surish va kaytib kelishdagi xarakat tezliklari, m /s; t_p - sikl davomida uzatmalarni almashtirish uchun sarflangan vakt (t_p = 15 ... 20).
Gruntni kirkish soatiga 2,5 ... 4,5 km, uni surish esa 4,5 ... 6 km xarakat tezligida bajariladi.
Agdargichi buriladigan buldozerning tekislash ishlaridagi ish unumi, m³/soat:
P^P_e = 3600^. l(L^.sinq - 0.5)^.k_v /[n(l /v + t_P)],
bu erda, l - tekislanadigan uchastkaning uzunligi, m; q - agdargichni planda joylashtirish burchagi, grad; 0,5 - buldozer utishlar yulining uzaro bekitilib ketishi; n - buldozerning bir joydan utishlar soni; v - buldozerning xarakat tezligi, m /s.