Nazariya va amaliyotda korporativ boshqaruv

13.2. Korporatsiyaning amaliy faolligi va uni tahlili
Moliyaviy munosabatlar obyektiv xolda mavjuddir, lekin jamiyatdagi ishlab chiqarish munosabatlarining xarakatiga mos keladigan konkret shakllarda namoyon bo‘ladi. Xozirgi sharoitda moliyaviy munosabatlarning shakllari jiddiy o‘zgarmoqda. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining barpo qilinshi nafaqat mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, korxonalarni xususiylashtirish, raqobatni rivojlantirish, narxlarni va korxonalarning tashqi iqtisodiy aloqalarini liberallashtirishni, balki xalq xo‘jaligini moliyaviy sog‘lomlashtirish, moliyaviy munosabatlarning adekvat tizimni yaratishni ham ko‘zda tutadi.
Korxona moliyasi davlatning yagona moliya tizimining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, xalq xo‘jaligining turli tarmoqlaridagi korxonalarda daromadlarning shakllanishi, tao‘simlanishi va ishlatilishi jarayonini aks ettiradi. Korxonalar moliyasi milliy daromad va milliy boylik yaratiladigan moddiy ishlab chiqarish soxasiga xizmat ko‘rsatadi. O‘z mohiyatiga ko‘rab korxonalar moliyasi moliyaviy tizimning o‘ziga xos qismidir. U davlat moliyasidan farq qiladi, chunki ular ijtimoiy ishlab chiqarishning boshqa-boshqa sohalarida amal qiladilar.
Korxonalar moliyasi tadbirkorlik bilan uzviy bog‘liqdir, chunki korxona tadbirkorlik faoliyatining shakli hisoblanadi. Korxonaning tadbirkorlik faoliyatining natijasi sifatida foyda olish uchun ishlab chiqarish jarayonining puxta o‘ylangan moliyaviy ta’minoti, moliyaviy resurslarni ishlatish yo‘nalishlarini va asosiy hamda aylanma kapitalni safarbar qilish usullarini tanlash orqali erishiladi. Tadbirkorlikning muvaffaqiyati, bir tomonidan, korxona moliyaning holatiga va ikkinchi tomonidan soliqqa tortish tizimiga bog‘liqdir. Bu moliyaviy muammolarni keltirib chiqaradi, bularni xali iqtisodiy va siyosiy barqarorlik, umuman iqtisodiyotni moliyaviy sog‘lomlashtirish, soliq qonunchiligini takomilshatirish asosida hal qilish kerak.
Moliya iqtisodiy munosabatlarida o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Uning o‘ziga xosligi shundayki‚ u doim pul shaklida keladi‚ taqsimot xarakteriga ega va moddiy ishlab chiqarish sohasi qatnashchilarining turli daromad va jamg‘armalarining shakllanishi va ishlatalishini aks ettiradi.
Moliyaviy munosabatlar obyektiv holda mavjuddir, lekin jamiyatdagi ishlab chiqarish munosabatlarining xarakatiga mos keladigan konkret shakllarda namoyon bo‘ladi. Xozirgi sharoitda moliyaviy munosabatlarning shakllari jiddiy o‘zgarmoqda. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining barpo qilinshi nafaqat mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, korxonalarni xususiylashtirish, raqobatni rivojlantirish, narxlarni va korxonalarning tashqi iqtisodiy aloqalarini liberallashtirishni, balki xalq xo‘jaligini moliyaviy sog‘lomlashtirish, moliyaviy munosabatlarning adekvat tizimni yaratishni ham ko‘zda tutadi. Xozirgi kun tajribalari dalolat bermokdaki, ayrim xizmatlar tulaligicha tekinga amalga oshirilsa, ayrimlari tulaligicha pullik xizmat kursatiladi va yana ma’lum xizmatlar mavjudki, ular ham tekinga ham pullik usullarini oʻzida aks ettiradi.
Moliyaviy resurslar – bu YaIM va milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash natijasida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning pul daromadlari va jamg‘armalari yig‘indisidir. Moliyaviy resurslarning hajmi va tarkibi ishlab chiqarishning rivojlanish darajasiga, uning samaradorligiga bevosita bog‘liq. Ishlab chiqarish mashtablarining samaradorligi yuqori bo‘lsa, moliyaviy resurslarning hajmi shuncha katta bo‘ladi. O‘z navbatida, ishlab chiqarishga jalb qilingan moliyaviy resurslar uning o‘sishiga va takomillashuviga shart-sharoit yaratadi.
Moliyaviy munosabatlarning turli-tumanligi moliyaviy resurslarning ham turli-tumanligini keltirib chiqaradi.
Moliyaviy resurslarning asosiy elementlari quyidagilardir:

• 
  foyda;
  
• 
  turli soliqlar (QQS, aksizlar, foyda solig‘i, mulkiy soliqlar, daromadi);
  
• 
  sug‘urta tashkilotlarining mablag‘lari;
  
• 
  amortizatsiya ajratmalari;
  
• 
  tashqi iqtisodiy aloqalardan tushum;
  
• 
  aholidan tushumlar.
  

Moliyaviy resurslarning o‘sishiga bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi. Ularga quyidagilar kiradi:

1. 
   Ishlab chiqarish hajmi va samaradorligini oshishi.
   
2. 
   Mehnat unumdorigi.
   
3. 
   Fond sig‘imining kamayishi.
   
4. 
   Fond qaytimining oshishi.
   
5. 
   Fond bilan qurollanishning yaxshilanishi.
   

Mikro darajada va bozor iqtisodiyoti tipidagi iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi korxonalar faoliyatini 5 elementlik moliyalashtirish tizimi mavjud: o‘z-o‘zini moliyalashtirish, kapital bozori mexanizmlari orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalashtirish, bank kreditlari, byudjetdan moliyalashtirish va xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida o‘zaro moliyalashtirish.
O‘z-o‘zini moliyalashtirishda korxona faoliyatini o‘zi oladigan foyda hisobidan moliyalashtirilishi tushuniladi. Korxona egalari har doim quyidagi variantlar o‘rtasidan tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

• 
  hisobot davrida olingan foydani iste’mol qilish yoki boshqa loyixalarga investitsiya qilish maqsadida ishlab chiqarishdan butunlay ajratib olish.
  
• 
  korxona egalari uchun daromad olishning eng maqul usuli bo‘lganligi uchun olingan foydani xuddi shu korxona faoliyatiga reinvestitsiya qilish.
  
• 
  dastlabki ikkita variantlarning kombinatsiyasi. ya’ni olingan foyda ikkiga taqsimlanadi- reinvestitsiya qilingan foyda va dividendlar.
  

Kapital bozori mexanizmlari orqali moliyalashtirish. Xech qanday korxona o‘zini-o‘zi moliyalashtirish bilan chegaralanib qolmasligi hammaga ma’lum. Gap shundaki, qarz evaziga faoliyat yuritish bu qulay, albatta agar qarz asoslangan bo‘lsa. SHu sababli ham korxona moliyalashtirishning boshqa manbalarini jalb qilishga harakat qiladi. Eng muhim ahamiyatga ega manba esa- bu kaptal bozorlaridir.
O‘z navbatida kapitalning bir-biriga bog‘liq bo‘lgan ikkita turga ajratishimiz mumkin:aktiv va passiv kapital.