Neft va gaz tarkibini fizik-kimyoviy usullarda

Zanjirni tarmoqlanishi hosil boʻlishi oksidlanish jarayoni rivojlanishida radikallarni hosil boʻlishida gidrooksid ishtirokida zanjirli tarmoqlanish reaksiyasi amalga oshadi. Gidrooksidlarni parchalanishi faqat monomolekulali reaksiyasi boʻyicha boradi :

ROOH RO + OH

Dastlabki mahsulotlar bilan gidrooksidlar taʼsirlanishi bimo– lekulyardir:

^k31
ROOH+ RH RO +R +H₂O

Reaksiyaning chuqur bosqichida zanjirli tarmoqlanish mexanizmi murakkab, oksidlanish mahsulotlari (spirtlar, ketonlar, kislotalar) radikal hosil boʻlishida oraliq kompleks orqali ishtirok etadi:

ROOH + nROOH ROOH nROOH RO + OH + nROOH

Gidroperoksidlarni radikali parchalanishi bilan bir qatorda ularni (ROOH, oksidlanish molekulali mahsulotlari) molekulali parchalanish borib, bu jarayonni sekinlashuviga olib keladi.

Suyuq fazali oksidlanishda zanjirning uzilishi. Erkin radikallar yoʻqolishi erkin radikallarning reaktor devoriga taʼsirlashuvi va kvadratik uzilishi (bir–biriga urilishi) natijasida amalga oshadi. Suyuq fazada muhit qovushqoqligi yuqoriligi sababli reaktor devoriga radikallar diffuziyasi qiyin. Suyuq fazali jarayonda zanjirni kvadratik uzilishi asosan amalga oshadi.

R + R

k₄

R +RO2

^k5


Molekulyar mahsulotlar

RO2 + RO2

^k6

~215~

Zanjirning uzilish reaksiyalari faollanish energiyasi 4–8 kDj/mol ga tengdir. Ingibitorlar – fenollar, aminlar va boshqalar taʼsiri zanjirli chiziqli uzilish uchun xarakterlidir.
Katalizator ishtirokida suyuq fazali oksidlanish sxemasi nokatalitik oksidlanish sxemasidan sezilarli farq qiladi.

Valentligi oʻzgaruvchan elementlar birikmalari ishtirokida boshlangʻich bosqichda zanjirni initsiirlash uglevodorodlarga katalizator taʼsir qildirish natijasida borishi mumkin:

RH+ M^(n-1)+ L_x Mⁿ⁺ L_x-1+R + HL

Jarayonning asosiy bosqichi S–N bogʻining uzilishi boʻlmasdan balki elektron koʻchishi hisoblanadi.

Kislorod ishtirokida zanjirni hosi boʻlishi quyidagi sxema boʻyicha boradi:

O2 + Mⁿ⁺ L_x Mⁿ⁺ L_x . . .O₂

		(		n+1)+
		M		+ Lx OH + RO
			(	n+1)+
			M	+L x OOH + R

Katalitik oksidlanish reaksiyasida gidroperoksidlar muhim ahamiyatga ega rol oʻynaydi. Gidrooksidlarga doimiy yoki oʻzgaruvchan valentli metallar taʼsiri oksidlanishni gohida tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi.

Koʻpchilik hollarda gidrooksidlar konsentratsiyasi ortishi bilan reaksiya tartibi nolga intiladi, bu oraliq kompleks hosil boʻlishi bilan tushuntiriladi:

nROOH+ mM^{n+ K1} nROOH mM ⁿ⁺

Hosil boʻlgan kompleks beqaror va reaksiyaning oxirgi mahsulot–lariga parchalanadi:

nROOH mM ^{n+ k}

RO +OH + M ⁽ⁿ⁺¹⁾⁺ + (n-1)ROOH + (m-1) M ⁿ⁺ ;

n₁ ROOH+ m₁ M ^{(n+1) + K} _{n1 ROOH m1 M} ^{(n+1) +}

ROO + H⁺ + Mⁿ⁺ + (n₁ -1)ROOH+ ( m₁ -1)M ^{(n+1) +}

Oʻzgaruvchan valentli metall birikmalarni reaksiyani davom etishida va zanjir uzilishida qatnashuvini quyidagi sxema koʻrinishida ifodalash mumkin:

~216~

Oksidlanishni yuqori bosqichida spirtlar, ketonlar, karbon kislotalar hosil boʻladi. Ular katalizator bilan taʼsirlashadi va erkin radikallarni qoʻshimcha manbai boʻlib xizmat qiladi (zanjirni tarmoqlanishi):

(	n+1)
M

+L_x +ROOH

RʻCHO
OH

RʻCH2COR" RʻCH=CR"

RʻCOOH

ROMⁿ⁺¹ L_x-1 +HL ;

RO_* +Mⁿ⁺¹L _x-1