Neft va gaz tarkibini fizik-kimyoviy usullarda

8.14–jadval


Naftalansk nefti turli fraksiyalaridagi siklanlar
alkil oʻrinbosarlari tavsifi

Uglevodorodlar	350–400 ^oS		400–450 ^oS		450–500 ^oS
	alkil	SN3–	alkil	SN3–	alkil	SN3–
	oʻrinbo–	guruhi	oʻrinbo–	guruhi	oʻrinbo–	guruhi
	sarlar	soni	sarlar	soni	sarlar	soni
monotsiklik	S14	1–3	–	–	–	–
Bitsiklik	S10	1–3	–	2–3	–	–
Tritsiklik	S5– S6	2–4	S8– S9	2–4	S12	3
Tetratsiklik	S3– S5	1–3	S3– S4	2–4	S6 –S7	2–4
pentatsiklik	S3	2–4	S5	–	S10	2–4

Naftalansk neftidagi siklanlarni alkil oʻrinbosarlari fragmentlarini tuzilishi 8.15–jadvalda keltirilgan.

~200~
8.15–jadval


Naftalansk neftidagi siklanlar alkil oʻrinbosarlari tuzilish
fragmentlari massaviy miqdori, %

Alkil oʻrinbosarlar	250–350 ^oC	350–400 ^oC	400–450 ^oC	450–525 ^oC	525 ^oC
fragmentlarining tuzilishi
SN3(SN2)nCH2–	48	42	34	48	51
	(n=4)	(n=4–5)	(n=5–6)	(n=6–7)	(n=9–
					10)
CH3CH(CH3)CH2 CH2CH2–	14	13	13	11	9
CH3CH2CH(CH3) CH2CH2–	7	6	7	6	3
CH3CH2 CH2 CH(CH3)CH2–	12	14	18	8	6
CH3CH2 CH2CH2 CH(CH3)–	5	9	13	8	9
–CH(CH3)CH2 CH2CH2	14	15	15	19	23
CH(CH3)–

Siklanlar molekulasi 1–4 gacha metil guruhini saqlaydi va normal tarmoqlangan tuzilishli (S₃–S₁₄) oʻrtacha bitta alkil oʻrinbosari taxminan bir xil miqdorda uchraydi.

Neftning izoprenoid uglevodorodlari. 1960–yillarda neftda izoprenoid tuzilishli uglevodorodlar mavjudligi topildi. Alifatik izoprenoidlarga poliizopren skeletni namoyon qiluvchi alifatik politerpenlar kiradi, ularni izoprenning polimerlanish mahsuloti sifatida qarash mumkin, ular 3 ta metil guruh orqali zanjirda metilen oʻrinbosarlar almashinishi bilan xarakterlanadi.

Gidridlangan izoprenoidlar analogi hisoblangan tarmoqlangan tuzilishli alkanlarni shartli ravishda “Neftni izoprenoid uglevodorodlari” deb nomlash qabul qilingan.

S₁₄–S₂₀ tarkibli neftni izoprenoid uglevodorodlari tuzilishini quyidagi koʻrinishda keltirish mumkin:

^C14	^C15
^C16	^C17

^C18


^C19


^C20
~201~
Hozirgi vaqtda neft tarkibida topilgan alifatik izoprenoid uglevodorodlarga 2,6–dimetilalkanlar (S₅–S₁₃), 3,7– dimetilalkanlar (S_11, S_12, S₁₄), 2,6,10– trimetilalkanlar (S₁₄–S₁₈), 3,7,12– trimetil– alkanlar (S₁₆), 2,6,10,14– tetrametilalkanlarni (S₁₉–S₂₅) keltirish mumkin. Neftda izoprenoid uglevodorodlar miqdori 34 % gacha, gohida undan ham yuqori boʻladi.

Rossiya Grez Sopki konida naften turdagi neftda izoprenoid uglevodorodlar baʼzi fizikaviy xossalari 8.16–jadvalda keltirilgan.

8.16–jadval


Neftdagi izoprenoid uglevodorodlarning fizikaviy xossalari

Uglevodorodlar	0,1 Mpa	tquyul,	nD	20		20,
	dagi	oS				kg/m^3
	tqay, ^oS
2,6,10–trimetilundekan	236,2–	–100	1,4270		759,3
	237,5
2,6,10–trimetildodekan	253	–90	1,4335		771,4
2,6,10–trimetiltetradekan	285	–80	1,4361		780,6
2,6,10–trimetilpentadekan	300	–70	1,4400		784,5
2,6,10,14–tetrametilpentadekan	331,2–	–70	1,4390		784,5
(pristan)	332,5
2,6,10,14–tetrametilgeksadekan	352,5–	–70	1,4420		793,5
(fitan)	353,0

Pristan va fitan moddasini birinchi marotaba Eron va gʻarbiy – Texas neftida izoprenoid uglevodorodlar borligini aniqladi. Neftda izoprenoidlar uglevodorodlarni hosil boʻlishi 2 –bobda keltirilgan, u hosil boʻlishi oʻsimliklardagi fitolning miqdori bilan bogʻliq.

Pristan va fitan parafinli neftlarda boshqa izoprenoidlarga qaraganda – naften izoprenoidlar (Anastashevsk, Troisk koni) S_14, S_15, S_16. (2,6,10– trimetil–dodekan, 2,6,10– trimetiltridekan) koʻp boʻlishi aniqladi.

8.17–jadvaldan koʻrinib turibdiki, neft hamma 7 ta izoprenoid uglevodorodlarni S₁₄ – S₂₀ saqlaydi. Neftda ularni umumiy miqdori 1,5– 2,0 %, har bir uglevodorodning miqdori 0,2–0,5 % ga teng.

Toʻrtta parafinli neft konlarini (Romashkin, Groznensk, Surgutsk, Gʻarbiy Sibir va Usinsk–Uxta) izoprenoid uglevodorodlar miqdori aniqlandi, S₁₄ – S₂₀ yuqorida koʻrsatilgan uglevodorodlardan S₁₁– S₁₃ dimetilalmashingan uglevodorodlardan 2,6– dimetilnonan, 2,6– dimetildekan, 2,6– dimetilundekan mavjudligi aniqlandi. S₁₁ – S₂₀

~202~
tarkibli uglevodorodlardan 10 tasini umumiy miqdori (2,6– dimetil, 2,6,10– trimetil va 2,6,10,14– tetrametilalmashingan) 2–3 % ga teng.

8.17–jadval


Turli neftlardagi izoprenoid uglevodorodlarning miqdori,%

Uglevodorodlar	Romashkin	Irkutsk	Sharqiy
	nefti	nefti	Texas
			nefti
2,6,10–trimetilundekan	0,2	0,2	0,1
2,6,10–trimetildodekan	0,2	0,2	0,2
2,6,10–trimetiltridekan	0,2	0,15	0,2
2,6,10–trimetiltetradekan	0,1	0,1	–
2,6,10–trimetilpentadekan	0,2	0,3	0,06
2,6,10,14–tetrametilpentadekan	0,2	0,3	0,5
(pristan)
2,6,10,14–tetrametilgeksadekan	0,4	0,5	0,2
(fitan)

S₉–S₂₀ izoprenoid alkanlarni oʻnlab neftlar tarkibida mikdoriy borligi aniqlandi. Neftlarda S₂₁–S₂₅ izoprenoid alkanlarni borligi aniqlanishi haqiqatdan neftlarda fitan molekulasi oʻtmishdoshlariga, masalan, silanosanga nisbatan katta molekulalar bor deb hisoblashga imkon beradi.

Neftda S₄₀ ga boʻlgan regulyar turdagi tuzilishga ega izoprenoid alkanlar identifikatsiyalangan, yaʼni izoprenoidlar toʻgʻri, yon metil oʻrinbosarlar (2,6,10,14,18,22 va h.) takrorlangan, ularni hosil boʻlish manbai tabiiy poliizoprenollar hisoblanadi.

Hamma neftlar uchun xarakterlisi shuki, S₂₁ – S₂₅ izoprenoid alkanlar ichida S₂₁ tarkibli uglevodorodlar oz mikdorda uchraydi (8.18– jadval).

Keyingi vaqtlarda qator neftlarda psevdo va noregulyar izoprenlar borligi maʼlum boʻldi, ayniqsa Buzagi yarim orolida neftda S₁₂ va S₁₄ (2,6–dimetilalkanlar) psevdoregulyar tuzilishli uglevodorodlar borligi aniqlandi. Shu vaqtda S_{17 va} S₁₉ tarkibli 2,6,10–trimetilalkanlar ishtiroki koʻrsatildi, bu skvalan psevdoregulyar tuzilish hosil boʻlishda

qatnashadi. 2,6,10,15–tetrametilalkanlar turdagi noregulyar izoprenoidlar neftda uchrashi fikri ham keltirildi. Likopan S₂₂ va S₂₄ 1,6,10,15–tetrametilalkanlarni psevdoregulyar tuzilishli manbai sifatida qarash mumkin.

~203~
8.18–jadval


Neftdagi izoprenoid uglevodorodlarning miqdori,%

Uglevodorodlar		Neft konlari
	Sur–	Romash–	Groz–	Gyur–
	gut	kin	nensk	gensk
2,6–dimetilgeptan (S9)	3,80	3,66	5,40	–
2,6–dimetiloktan (S10)	3,26	4,14	6,44	–
2,6–dimetilnonan (S11)	6,78	5,78	5,74	–
3,7–dimetilnonan (S11)	3,26	1,30	1,19	–
2,6–dimetildekan (S12)	2,44	2,62	1,43	–
3,7–dimetildekan (S12)	3,80	1,04	0,71	–
2,6–dimetilundekan (S13)	6,49	6,80	6,20	–
2,6,10–trimetilundekan (S14)	6,25	6,55	6,20	7,00
2,6–dimetildodekan (S14)	yuqi	yuqi	yuqi	–
3,7–dimetildodekan (S14)	4,06	2,62	0,71	–
2,6,10–trimetildodekan (S15)	7,58	10,40	7,40	13,20
2,6,10–trimetiltridekan (S16)	7,05	11,70	8,60	13,20
3,7,11–trimetiltridekan (S16)	1,90	1,83	1,43	–
2,6,10–trimetiltetradekan (S17)	1,63	2,63	1,43	1,34
2,6,10–trimetilpentadekan (S18)	6,78	8,10	8,60	12,65
2,6,10,14–tetrametilpentadekan (S19)	9,48	9,40	19,40	22,75
2,6,10–trimetilgeksadekan (S19)	yuqi	yuqi	yuqi	–
2,6,10,14–tetrametilgeksadekan (S20)	13,25	12,0	11,70	22,60
2,6,10,14–tetrametilgeptadekan (S21)	3,52	4,45	2,86	4,30
2,6,10,14–tetrametiloktadekan (S22)	1,63	1,04	11,19	1,61
2,6,10,14–tetrametilnonadekan (S23)	2,03	1,30	1,43	1,35
2,6,10,14,18–pentametilnonadekan(S24)	2,98	1,57	0,95	–
2,6,10,14–tetrametileykozan (S24)	–	–	–	–
2,6,10,14,18–pentametileykozan (S25)	2,03	2,35	0,95	–

Quyida psevdoregulyar va noregulyar izoprenoidlarni hosil boʻlishi yoʻlini koʻrsatuvchi alifatik zanjirli uglevodorodlarni parchalanish sxemasi keltirilgan :

Tartibli tuzilish (2,6,10,14,18,22– geksametiltetrakozan)

2

6

10

14

18

regulyar izoprenoid

2,6-; 2,6, 10-; 2,6, 10, 14 va x.k

regulyarmas izoprenoid

~204~
Skvolan (2,6,10,15,19,23– geksametiltetrakozan)

₆ 10


15

2,6, 10, 15-

2,6, 10, 15, 19 va x.k.

19
izoprenoid ₂₃

2,6, 10,-(S₁₇, S₁₉)

Likopan (2,6,10,14,19,23,27,31– oktametildotrikontan)

2	6	10		14

19

Regulyarmas izoprenoid

2,6, 10, 14, 19, -

2,6, 10, 14, 19, 23-va x.k.

23 27 31 izoprenoid

2,6, 10, 14, - (S₂₂, S₂₄)

Rossiya Shaimsk va Groznensk neftida likopan va uni struktur izomeri–izolikopan (2,6,10,14,17,21,25,29–oktametil–14–etil–trikon– tan) borligi aniqlandi. S₂₀ va undan yuqori sonli uglerod atomlariga ega noregulyar tuzilishli izoprenoidlar topildi. Bu uglevodorodlar skvalandan (2,6,10,15– S₂₀ – S₂₄ va 2,6,10,15,19– S₂₆ – S₂₉) shuningdek, likopandan (2,6,10,14,19–S₂₅ – S₂₉ va 2,6,10,14,19,23 – S₃₀ –S₃₂ ) hosil boʻlishi mumkin.

Shimoliy–Tolkins konida (Shimoliy Sibir) neftida S₂₉–S₃₉ izoprenoidlar topildi, ular tartibli boʻgʻinga ega boʻlib boshga – bosh tur boʻyicha hosil boʻlgan.

A.Petrovning fikricha, ularning hosil boʻlishi, S₁₀–S₁₂ tarkibli turli izoprenoidlar va pristan radikallarining alohida bakterial yoʻl bilan birikishidan hosil boʻlgan.

Keyingi yillarda izoprenoidlar turlari oʻrganildi, ular yetarlicha uzun alfatik zanjirli oʻrinbosarlarga ega. Bu tuzulishdagi uglevodorodlarga C₂₀, S_25, va S₃₀ birikmalari vakillari kiradi, ular izopentil boʻgʻini bilan farq qiladi. Neftda va uni qoldigʻida ular uchraydi. 2,6,10–trimetil–7–(3–metilbutil) dodekan bu guruhni boshlab beradi.

P.I.Sanin oʻzining ilmiy xodimlari bilan xromatografiya – mass – spektrometriya usulida Gʻarbiy Sibir neftida 2,6,10,14–tetrametil–(3–

~205~

metilpentil)nonadekan mavjudligini koʻrsatdilar, u T – shaklidagi tuzilishga ega boʻlib, uni konsentratsiyasi yetarlicha yuqoridir (1,0 %).

Normal (S₁₂–S₃₅) va izoprenoid (S₁₄–C₂₅) uglevodorodlarni miqdori GJX usulida aniqlandi. A.A.Petrov neftni turlarini kimyoviy asoslari (2.2 boʻyicha qator) ni taklif qildi. Neftni 200–430 ⁰S haroratda haydaladigan asosiy fraksiyasi guruh tarkibi toʻgʻrisida qoʻshimcha tavsiflar keltirildi, u “neft jinsi” deb nomlandi.