Neft va gaz tarkibini fizik-kimyoviy usullarda

8.9–jadval


Oʻzbekistondagi qator gaz konlari gazokondensatlari tavsifi

	Qazib	Fizik–
	chiqarish	kimyoviy					Uglevodorodlar tarkibi, %
Gaz koni	hajmi	xossasi
	1998 y,	20	d4^20 ,				Aroma-		Naftenli		Parafinli
	ming.t	nD	g/sm	3		tik
Muborak	510	1,4274	0,728				8,8		29,1		62,1
(shimoliy)
Muborak	210	1,4281	0,735				10		32		58
(janubiy)
Koʻkdumaloq	1910	1,4392	0,768				12		15		73
Uchqir	140	1,4486	0,787				24,2		36,7		39,1
Gazli	60	1,4460	0,765				32		23		45
Shoʻrtan	930	1,4417	0,762				29		22		49
Jami	3760

Gazkondensatlarning uglevodorodlar tarkibini oʻrganib, ularni ikki guruhga boʻlish mumkin:

– aromatik uglevodorodlarga boy kondensatlar (Gazli, Uchqir);

– yuqori parafinli aromatik uglevodorodlari kam boʻlgan kondensatlar (Janubiy Muborak).


8.4–§. Neft tarkibidagi suyuq alkanlar


Neftni yengil fraksiyasi uglevodorodlari. Benzin fraksiyasi tarkibiga kiruvchi S₅ dan S₁₅ gacha alkanlar odiy sharoitda suyuqlik hisoblanadi. Asosiy 10 ta neft konlaridan olingan individual uglevodorodlarni tahlili asosida aniqlandiki, neftni benzin fraksiyasini asosan oddiy oʻrinbosarli uglevodorod birikmalar tashkil etadi. Rossiyaning Anastashev va Neften Kamni konlari bundan farq qilib, ular yon zanjiri uzun boʻlgan uglevodorod izomerlarini saqlaydi. Bir xil oraliqda haydalgan benzin fraksiyasini individual alkanlar miqdori tahlili shuni koʻrsatadiki, (chet el va 77 neft koni) nisbatan oddiy uglevodorodlar miqdori koʻp, soʻngra ikki yoki uch holatga metil almashingan uglevodorod izomerlari miqdori turadi.

~194~
Oʻz qaynash haroratlari boʻyicha pentan, geksan, geptan, oktan, nonan, dekan va ularning koʻpchilik izomerlari neftni haydashda ajratib olinadigan benzin distillyatlari tarkibiga kiradi. Odatda tarmoqlangan zanjirli uglevodorodlarning qaynash harorati mos ravishdagi normal alkanlarnikidan past boʻladi. S₅–S₁₀ uglevodorodlarning izomerlari soni quyidagi 8.10–jadvalda keltirilgan.

8.10–jadval


S₅–S₁₀ uglevodorodlar izomerlarining soni

S5N12	3
S6N14	5
S7N16	9
S8N18	18
S9N20	35
S10N22	75

Neftdagi alkan uglevodorodlarning miqdori turlicha boʻladi, rangsiz fraksiyalarda ularning miqdori 10 – 70 % boʻlishi mumkin. Toʻyingan uglevodorodlar kimyoviy nuqtayi nazardan nisbatan yuqori mustahkamlikka egadir (oddiy haroratda koʻpchilik kuchli taʼsir qiluvchi reagentlar taʼsiri uchun). Ular oksidlanmaydilar, sulfat va nitrat kislota bilan reaksiyalarga kirishmaydilar. Ularning xlor va boshqa galogenlar bilan reaksiyaga kirishish qobiliyatlari nihoyatda past. Maxsus sharoitlarda metandan (400 ⁰S) metilxlorid, metilen–xlorid, xloroform va uglerod toʻrt xloridlar hosil boʻladi. Yuqori harorat hamda maxsus katalizatorlar ishtirokida toʻyingan uglevodorodlar Konovalov reaksiyasiga (nitrolash reaksiyasi), toʻyinmagan uglevodorodlar bilan alkillash reaksiyalariga hamda oksidlash reaksiyalariga kirishishi mumkin. Hamma ushbu reaksiyalar sanoat ahamiyatiga ega. Yuqori haroratlarda alkanlar termik parchalanadi.

Nazariy mumkin boʻlgan 35 ta kondan 24 tasi ajratib olinib, ulardagi gaz tarkibi tahlil qilinganda geksanni 5 izomerdan hammasi, petanni 9 izomeridan 7 tasi, oktanning 18 izomeridan 16 tasi topildi. Shunday qilib, n– oktan va uning uchta oddiy izomerlari qismi oktanlar yigʻindisini 85 % ni tashkil etadi. Anologik holda n – geksan va oddiy izomerlari geksanlar yigʻindisini 97 % ni tashkil qiladi.

Turli neft benzinlarini kombinirlangan usulda oʻrganish 90 % gacha uglevodorodlar alkanlar, S₅ va S₆ sikloalkanlar va arenlar ekanligi

~195~
aniklandi, neft turiga bogʻliq hamda benzinda uglevodorodlar taqsimlanishini baʼzi qonuniyatlari aniqlandi.

Neft fraksiyalarida alkanlar miqdori turlicha boʻlib, dunyo neftlari boʻyicha oʻrtacha koʻrsatkich quyidagi 8.11–jadvalda keltirilgan:

			8.11–jadval
Ayrim neft fraksiyalarida alkanlar miqdori (% mass.)
Uglevodorodlar			Alkanlar miqdori, % da
		60 – 95^0S fraksiya
	Geksan		29,5
2 – Metil pentan			14,4
3 – Metil pentan			12,0
2,2 – Dimetil pentan			2,4
2,4 – Dimetil pentan			3,8
3,3 – Dimetil pentan			0,8
2,3 – Dimetil pentan			5,7
2	– Metil geksan		17,0
3	– Metil geksan		12,7
3 – Etil pentan			1,7
	95 – 122 ^0S (Xorij neftlari uchun)
	Geptan		49,2
2,2	– Dimetilgeksan		5,7
2,4	– Dimetilgeksan		5,1
2,3	– Dimetilgeksan		11,8
2 – Metil geptan			–
3 – Metil geptan			–
4 – Metil geptan			28,2

Hozirgi vaqtda qator gazni qayta ishlash qurilmalari foydalanishga topshirilgan (Mubarak, Kokdumaloq va boshqa), bu qurilmalar yordamida gazokondensat neftni qayta ishlash zavodiga yuboriladi va undan motor yoqilgʻisi ishlab chiqariladi. Hozirgi vaqtda hamma turdagi neftlardan olinadigan bir necha oʻnlab benzinlarida alkanlar va izoalkanlar taqsimlanishini asosiy qonuniyatlari aniqlangan.

~196~
Maʼlum boʻlishicha hamma parafinli neftda (A turdagi) benzinlar tarkibi yetarlicha bir – biriga yaqin. Bunda normal va izomerlar orasidagi nisbat sezilarli darajada almashinadi. A² turdagi neftlar benzinda n– alkanlarning miqdori kam, A¹ turdagi neft benzinidagi izoalkanlarni taqsimlanishi ham taxminan shunday 6 turdagi neft benzinida gohida izomerlarni anomal taqsimlanishi kuzatiladi.

8.12–jadval
Baʼzi neftlar benzinidagi uglevodorodlar miqdori, %

Uglevodorodlar	Koʻkdumaloq	Tuymazin	Koschagil
	nefti	nefti	nefti
Metilsiklogeksan	20,15	3,74	13,06
siklogeksan	7,37	–	4,64
1,3–dimetilsiklogeksan	5,68	–	6,19
1,2–dimetilsiklopentan	5,49	–	2,39
Metilsiklopentan	4,59	–	3,51
1,2,4–trimetilsiklopentan	3,45	–	4,10
1,1,3–trimetilsiklopentan	–	–	3,39
2–metilgeksan	3,16	–	–
1,1–dimetilsiklogeksan	2,99	–	–
1,2–dimetilsiklogeksan	–	–	2,27
Etilsiklogeksan	2,23	–	–
1,2,3–trimetilsiklopentan	2,05	–	2,52
3–metilgeksan	–	3,43	–
2–metilpentan	–	3,06	–
geptan	–	9,74	–
Geksan	–	8,43	–
Oktan	–	7,12	–
pentan	–	6,32	–
Butan	–	4,69	–
2–metilbutan	–	3,57	3,55
Jami	57,06	54,79	45,62

Turli neftlarning benzinlari taxminan bir xil uglevodorodlar toʻplamini saqlaydi, baʼzida, benzinda oz–oz miqdorda bir xil boʻlmagan 10 ta uglevodorod uchrashi kuzatiladi (jadval 8.12).

Neftdagi S₅–S₆ uglevodorodlar ichida gemi– va vitsial– almashingan tuzilishli turlari yuqori konsentratsiyada ekanligi kuzatiladi. A¹ turdagi neftda (Rossiyadagi konlar Surgutsk, Romashkin, Groznen, parafinli) n–geksan miqdori 52–71 % ni, n–geptan 39,4 – 39,9 % ni tashkil etadi. A² turdagi neftda (Staro– Groznensk) S₆ – S₁₀ n–alkanlar
~197~
miqdori yetarlicha va tegishlicha 12,0; 9,5; 4,3; 5,2 va 2,0 % ga teng (izomerlar yigʻindisiga nisbatan).

A¹ va A² neftlarda S₆ –S₈ tarmoqlangan izomerlar ichida 2–metil almashinganga nisbat metilalmashingan tuzilishlari koʻp boʻladi. Yuqorida koʻrsatilgan neftni 4 turi uchun bu nisbat 9,2–15,0 oraligʻida oʻzgarib turadi. Gemi – almashingan uglevodorodlar konsentratsiyasi juda kam. B guruh neftida esa qarama– qarshi geminal holatda ham vinitsial holatdagi dimetil almashingan tuzilish miqdori yuqoridir. Masalan, Rossiya Anastashev – Troisk neftida (B guruh) mono– va dialmashingan S₆

–S₉ tegishli gomologlari nisbati 0,50– 0,96 oraligʻida oʻzgaradi. B guruhi neftida metil almashingan uglevodorodlar ichida 3– metilalkanlar, A¹ va A² neftga esa 2– metilalkanlar miqdori yuqoridir.

Rossiyalik olim A.A.Petrov gaz kondensatlari va A¹, A², B turda neftda geksanlar, geptanlar, oktanlar, nonanlar, n–dekanlar nisbiy taqsimlanishini miqdoriy tizimga soldi. Ayniqsa, neftdagi geksan izomerlari ichida n–geksan, 2 va 3– metilpentanlar hamda 2,3 va 2,2– dimetilbutanlar miqdoriy aniqlangan. Geptanni quyidagi izomerlar tarkibi: n– geptan, 2– va 3– metilgeksanlar, 2,3–, 2,4–, 2,2– va 3,3– dimetilpentanlar, shuningdek 2,2,3– trimetilbutan uchraydi. Neftdagi oktanni izomerlari ichida n–oktan, 2–, 3– va 4– metil–geptanlar: 2,3–, 2,4– 2,5–, 3,4–, 2,2– 3,3– dimetilgeksanlar, xamda 2,3,4–, 2,2,3– , 2,3,3– trimetilpentanlar aniqlangan. S₉ alkanlardan 2 ta uglevodorod 2,3– va 2,6– dimetilgeptanlar miqdori yuqoridir. Bu uglevodorodlar relikt birikmalar turiga kirishi koʻrsatilgan. S₁₀ izomerlari ichida 2–metil– 3–etilgeptan va 2,3– dimetilalkanlar konsentratsiyasi yuqoriligi steronlarni alifatik zanjirini uzish yoʻli bilan relektivlarni oʻtmishdoshlaridan hosil boʻladi deb tushuntirildi.