Neft va gaz tarkibini fizik-kimyoviy usullarda

8.5–§. Neftning qattiq alkanlari

Normal sharoitda S₁₆ va undan yuqori alkanlar – qattiq moddalar boʻlib, ular neft parafinlari va serezinlari tarkibiga kiradi. Geksadekan (S₁₆N₃₄) 18,1 ⁰S da eriydi, texnik nomi setan deb ataladi. Qattiq uglevodorodlarni parafinlar va serezinlarga boʻlish bu uglevodorodlarni turli kristall tuzilishsi asosida ularni kimyoviy va fizikaviy xossalariga qarab amalga oshiriladi. Serezinlarni suyuqlanishi bir xil haroratda parafinlardan molekulyar massasi, qovushqoqligi va zichligi bilan farq qiladi. Serezinlar tutayotgan culfat va xlorsulfat kislotasi bilan tez taʼsirlashadi, parafinlar esa bu reagentlar bilan kuchsiz taʼsirlashadi. Parafinlar va serezinlar tarkibini oʻrganish uchun nitrolash reaksiyasi qoʻllanildi.

Nitrat kislota taʼsirida izoalkanlardan uchlamchi nitrobirik– malarni, n–alkanlardan ikkilamchi nitrobirikmalar hosil boʻladi. Nitrolash usuli shuni koʻrsatdiki, neft parafinlarida izoalkanlar miqdori 25–35 %, serezinda esa sezilarli darajada yuqori ekan. Neft tarkibida naften tuzilishli qattiq uglevodorodlar ishtirok etishi toʻgʻrisida maʼlumotlar paydo boʻldi. Haqiqatdan ham, ajratilgan petrolatum uglevodorodlar parafinlarga nisbatan shu suyuqlanish haroratida nisbatan yuqori singdirish koʻrsatkichiga, qovushqoqlik va zichlikka ega. Ayrim qattiq alkan uglevodorodlarning fizik xossalari quyidagi jadvalda berilgan.

Hamma neft tarkibida qattiq alkanlar mavjud boʻlib, odatda kam miqdorda (0,1– 5 %), alkanli neftlarda esa 7– 12 % gacha boʻlishi mumkin. Sanoatda turli moylar va yoqilgʻilar tarkibidagi alkan uglevodorodlar dealkanlash jarayonida ajratib olinadi.

Neft parafinlari turli molekulyar massaga ega tegishli alkanlarni aralashmasidan iborat, serezinlarni asosiy komponenti naften uglevodorodlar hisoblanadi, ular molekulani yon zanjirida normal, halqa izotuzilish koʻrinishida boʻladi.

~206~
8.19–jadval


Neft tarkibidan ajratib olingan qattiq alkan


uglevodorodlarning fizik xossalari

Uglevodorodlar	Harorat, ^0S
			^20, kg/m^3
	terish	tqayn.
Geksadekan (setan)	18,2	287,5	773,0
Geptadekan	22,5	203,5	758,0^50
Oktadekan	28,0	317,0	762,0^50
Nonadekan	32,0	330,0	766,0^50
Eykozan	36,4	344,0	769,0^50
Geneykozan	40,4	356,0	775,0^50
Dokozan	44,4	368,0	778,0^44,4
Trikozan	47,7	380,0	799,9^48
Tetrakozan	50,9	389,2	–
Pentakozan	54,0	405,0	779,0
Geksakozan	60,0	418,0	779,0
Geptakozan	59,5	423,0	779,6^59,5
Oktakozan	65,0	446,0	779,0
Nonakozan	63,6	480,0	–
Triakontan	70,0	461,0	–
Pentatriakontan	74,7	500	782^74
Pentakontan	93,0	607	–

Serezinlar tarkibiga kiruvchi aren yadrosi turidagi uzun zanjir alkan saqlangan birikmalar oz miqdordadir. Ularni nisbati serezinlar ajratilgan neftni tabiatini aniqlaydi. Neftdagi parafinlar miqdori toʻgʻrisidagi maʼlumotlar 8.20 jadvalda keltirilgan.

Qattiq holatdagi parafinlar zichligi qattiq holatda 865 dan 940 gacha oraliqda boʻladi, suyuqlanma holatida esa – 777,0 dan 790,0 kg/m³ gacha boʻladi. Organik moddalarda parafinlarning eruvchanligi yuqori emas, vodorod sulfidni hisobga olmaganda 100 qismidan 12 qism parafin eriydi. Yengil benzinda 100 qismdan 11,7 qism parafin eriydi.

~207~

		8.20– jadval
Rossiyaning neftlardagi parafinlar miqdori, %
Neft konlari	^20, kg/m^3	Parafin
		miqdori,%
Oxinsk	929,0	0,03
Dossorsk	860,0	0,31
Artemovsk	924,0	0,62
Groznensk parafinsiz	862,0	0,5
Groznensk oz parafinli	835,0	2,3
Groznensk parafinli	843,0	9,0
Suraxan moyli	879,0	0,9
Suraxan parafinli	868,0	2,5
Suraxan yuqori sifatli	853,0	4,0
Sagiz	853,0	1,1
Ishimboy	867,0	1,4
Ramanisk	860,0	1,5
Yangi Stepanovsk	863,0	1,9
Toʻymazin	852,0	3,3
Shorsusk	923,0	4,9
Zixsk	828,0	7,5
Togʻli Gursk	857,0	17,0
Ozek–suatsk	822,0	20,0

Parafindagi alohida komponentlarni molekulyar massasi qanchalik yuqori boʻlsa ularni suyuqlanish harorati ham yuqori boʻladi. Geksadekan (t_suyuq 18 ⁰S) – eng past eruvchan parafinga kiradi. Neftdan olingan tabiiy parafin bir necha uglevodorodlarni aralashmasi hisoblanadi, shuning uchun u aniq suyuqlanish haroratiga ega emas.

Gʻarbiy Sibir neftini 350–540 ⁰S fraksiyadagi n–alkanlar miqdori aniqlandi. (jadval 7.18). S₁₈–S₄₀ n–alkanlarni massa yigʻindisi miqdori fraksiyada 4,3 % ni tashkil etdi. n–alkanlar bilan bir qatorda 300 ⁰S dan yuqori qaynash harorati fraksiyada, nisbatan yuqori konsentratsiyada bir turdagi izomerlar ichida 2 va 3–metilalkanlar borligi GSX usulida aniqlandi. Shu nefti tarkibida 12–metilalkanlar S₂₄–S₃₀ va 13– metilalkanlar S₂₆–S₃₀, monometil–alkanlar guruxli alkanlar topildi.

Uglevodorodlarni har ikkala seriyasining konsentratsiyasi teng. Neftda ularning miqdori 10 dan 90 % gacha n–alkanlar miqdoriga nisbatan oʻzgarib turadi. Al.A.Petrovni fikricha yuqori miqdori va konsentratsion tarqalishi, oʻziga xosligi S₂₅ (12,13–metilentetrakazan) siklopropankarbon kislotani neftdagi miqdori bilan izohlanadi.

~208~

Gʻarbiy Sibir neftiga nisbatan boshqa neftlarda koʻrsatilgan miqdori va amaldagi konsentratsiyasidan kamroqdir.