Neft va gaz tarkibini fizik-kimyoviy usullarda

8.21–jadval
Gʻarbiy Sibir neftining 350–540 ⁰S fraksiyadagi n–alkanlar miqdori

Alkanlar	Qaynash	n–alkanlar miqdori,%
	harorati, ^oS
		Alkanlar	350–540 ^0S
		yigʻindisi	fraksiyadagi
S18N38	317,5	0,76	0,03
S19N40	331,7	1,70	0,07
S20N42	345,3	3,94	0,17
S21N44	358,4	6.71	0,29
S22N46	370,8	7,60	0,33
S23N48	382,7	7,36	0,32
S24N50	394,6	9,70	0,42
S25N52	405,3	8,11	0,35
S26N54	416,7	10,02	0,43
S27N56	427,3	7,58	0,32
S28N58	437,5	6,46	0,28
S29N60	447,5	5,74	0,25
S30N62	457,0	4,62	0,20
S31N64	466.3	3,82	0,16
S32N66	475,4	2,83	0,12
S33N68	484,3	2,72	0,12
S34N70	492,7	2,04	0,09
S35N72	501,0	1,90	0,08
S36N74	509,3	1,75	0.07
S37N76	517,3	1,50	0,06
S38N78	524.9	1,10	0,05
S39N80	532,6	1,12	0,06
S40N82	539,8	0,96	0,04

Qattiq parafinlar parafinli va yuqori parafinli neftdan parafinli distillyatorlardan yoki sanoat moylaridan tanlangan erituvchilarda maydalanib ishlab chiqiladi, koʻrsatilgan yorliqdagi (V₁– V₄) parafin xom ashyosi quyidagi koʻrsatkichlar bilan tavsiflanadi: 52– 55 ⁰S suyuqlanish haroratida 1–2 % moy miqdori, yopiq tigelda alangalanish harorati 220 ⁰S ga teng. Parafin xom ashyosi adsorbsion tozalash yoki gidrotozalash qurilmasida qoʻshimcha tozalashdan oʻtkaziladi.

~209~
8.22–jadval

Tovar holdagi parafinning tavsifi:

Parafin turi	V1	V2	V3	V4
Suyuqlanish harorati, ^0S	50–52	52–54	54–56	56–58
Moy miqdori, %	≤0,8	≤0,5	≤0,5	≤0,5
Ignaning kirish chuqurligi, mm	≤18	≤16	≤14	≤13

Odatdagi texnik parafin 50–55 ⁰S dan oshmagan suyuqlanish haroratiga ega normal tuzilishli 20 dan to 35 gacha uglerod atomlarini saqlaydi, tarmoqlangan alkanlarni suyuqlanish harorati shu molekulali massada nisbatan kamdir.

Parafinlarni molekulyar massasi 300 dan 450 gacha, serezinlarni 500 dan 700 gacha oraliqda boʻlib, ularni zanjirida 36 dan 55 gacha uglevodorod atomlarini saqlaydi.

Serezinlar baʼzi naftenli neftlarning qattiq uglevorod koʻrinishida tabiatda uchraydi. Serezin va parafin aralashmasini amalda ajratish juda qiyin.

Serezin Tuymazin nefti konsentratini deasfaltlab ajratilgan, u sikloalkanlar va uzun alkil zanjirli arenlardan tashkil topgan, karbomid bilan kompleks hosil qiladi, shuningdek, tarmoqlangan zanjirlisi kompleks hosil qilmaydi. Bu neft sikloalkanlari molekulasida oʻrtacha 2–3 ta halqa, arenlar – bittadan toʻrttagacha halqa saqlaydi. Serezinning kimyoviy tarkibi toʻgʻrisidagi maʼlumotlar yetarli emas. Baʼzi mualliflarni hisoblashlaricha, serezinlar yuqori molekulali n–alkanlardan tuzilgan, shuningdek, qator shularning taʼkidlashlaricha serezinlar uzun yon zanjirli sikloalkanlardan iborat. Bundan tashqari, ular tarmoqlangan alkanlarni, oz miqdorda n–alkanlarni va juda oz miqdorda alkanarenlarni saqlaydi. Gohida, Karachuxu–suraxan nefti petroletumi qattiq uglevodorodlari asosan molekulasida uchta halqa saqlagan sikloalkanlardan tashkil topgan. Petrolatum fraksiyasi haydalish oraligʻi haroratini oshirish tarmoqlanmagan yon zanjiri sikloalkanlar miqdorini kamayishiga va bitta molekulaga toʻgʻri keladigan halqalar soni ortishiga olib keladi.

Serezinlarni farq qiladigan belgilari–mayda kristallik tuzilishdir. Serezinlar parafinlarga nisbatan mayda kristallardan tuzilgan. Serezinlarning fizikaviy xossalari normal uglevodorod– larning xossalariga koʻpincha mos keladi. Serezinlar uchun singdirish koʻrsatkichi parafinlarga nisbatan yuqoridir.

Serezinlarni kimyoviy munosabati kam barqarorligi bilan parafinlardan farq qiladi. Serezin saqlagan neftni uzoq vaqt qora

~210~
choʻkma koʻrinishida saqlaganda u serezin hamda mineral aralashmalar va qatronsimon moddalarga ajraladi. Neft mumlari 10–50 % normal alkanlar va 40–90 % gacha arenlarni sikloalkanlar va tarmoqlangan alkanlarni saqlaydi. Shunday qilib, neft parafinlari asosan turli molekulyar massali n–alkanlarning aralashmasi hisoblanadi, serezinning asosiy komponenti esa molekulasi yon zanjirida ham normal, ham izotuzilishni saqlagan naften uglevodorodlar hisoblanadi. Qattiq parafinlar va aromatik uglevodorod serezin tarkibiga oz miqdorda kiradi, shu bilan birga ularni nisbati serezin ajralgan neftni tabiati bilan aniqlanadi.

8.6–§. Alkanlarning xossalari

Baʼzi adabiyotlarda alkanlarning fizikaviy va kimyoviy xossalari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar yetarlicha keltirilgan. Bu yerda neft kimyoviy jarayonlarda muhim ahamiyatga ega boʻlgan baʼzi xossalari keltiriladi.

Fizikaviy xossalari. Vodorod bilan toʻyingan alkanlar boshqa sinf uglevodorodlariga nisbatan zichligi va singdirish koʻrsatkichi qiymatlari kam boʻladi, ular analitik maqsadlarda ishlatiladi (8.23– jadval).


8.23–jadval


Neft va gaz tarkibidan ajratib olingan alkanlarning
fizik xossalari

Uglevodorodlar		Tsuyuq, ^0S	Tqay, ^0S	20	D, kg/m^3	n20		d
	1	2	3		4	5
Metan		–182,6	–161,6	0,3020^–100			–
Etan		–183,6	–88,6	0,5612^–100			–
Propan		–187,7	–42,3	0,5794^–40			–
Butan		–138,3	–0,5	0,5789			–
Izobutan		–159,6	–11,7	0,5593			–
Pentan		–129,7	36,08	626,2			1,3577
2	– Metilbutan	–159,6	28,0		620	1,3579
2,2 – Dimetilpropan		–16,6	9,5		592	1,3513
Geksan		95,3	68,7	664,7			1,3750
2	– Metil pentan	–153,7	60,2	654,2			1,3715
3	– Metil pentan	–118	63,2	664,7			1,3765
2,3 – Dimetilbutan		–128,4	58,0	661,8			1,3783
Geptan		90,6	98,4	683,7			1,3876
2	– Metil geksan	–118,9	90,1	677,5			1,3877
		~211~

3 – Metil geksan	–119,4	91,9	687,0	1,3887
2,2 – Dimetilpentan	–123,8	79,2	673,0	1,3821
2,3 – Dimetilpentan	–	89,8	695,4	1,3920
2,4 – Dimetilpentan	–119,5	80,5	672,7	1,3814
3,3 – Dimetilpentan	–135,0	86,1	693,3	1,3903
3 – Etilpentan	–93,4	93,5	697,8	1,3934
2,2,3 – Trimetilbutan	–25,0	80,9	689,4	1,3894
Oktan	–56,8	125,6	702,8	1,3976
2 – Metilgeptan	–109,5	117,7	696,6	1,3947
2,2,4–Trimetil–	107,4	99,2	691,8	–
pentan (izooktan)
Nonan	–53,7	150,7	717,9	1,4056
Dekan	–29,8	174,0	730,1	1,4120
Undekan	–25,7	195,8	740,4	1,4190
Dodekan	–9,65	216,2	748,9	1,4218
Tridekan	–6,2	234,0	756,0	–
Tetradekan	5,5	252,5	763,0	–
Pentadekan	10,0	270,5	768,9	–
Geksadekan (seten)	18,2	287,5	773,0	–
Geptadekan	22,5	303,0	758,0^50	–
Oktadekan	28,0	317,0	762,0^50	–
Nonadekan	32,0	330,0	766,0^50	–
Eykozan	36,4	344,0	769,0^50	–
Geneykozan	40,4	356,0	775,0^40,3	–
Dokazan	44,4	368,0	778,0^44,4	–
Tirkozan	47,7	380,0	799,9^48	–
Tetrakozan	50,9	389,2	–	–
Pentakozan	54,0	405,0	779,0	–
Geksakozan	60,0	418,0	779,0	–
Geptakozan	59,5	423,0	779,6^59,5	–
Oktakozan	65,0	446,0	779,0	–
Nonakozan	63,6	480,0	–	–
Triakontan	70,0	461,0	–	–
Pentatriakontan	74,7	500	782^74	–
Pentakontan	93,0	607	–	–

Normal uglevodorodlar, suyuq fazada molekulalari yaxshi joylashadi, yuqori qaynash haroratiga va ayniqsa yuqori zichlik, past qaynash harorat qiymati va zichligiga ega koʻproq tarmoqlangan boʻladi

~212~
Kristall qattiq alkanlar. Ularning suyuqlanish haroratiga maʼlum darajada kristall panjarada molekula geometrik zichligi omili katta taʼsir qiladi. Qanchalik molekula simmetrik boʻlsa, kristallda uni joylashuvi yengil, mustahkam va suyuqlanish harorati shunchalik yuqori boʻladi. Rentgen strukturoskopik izlanishlardan maʼlum boʻldiki, alkanlarda uglerod atomlari 0,154 nm masofada joylashgan; uglerod atom markazidan vodorod atom markazigacha boʻgan masofa 0,11 nm ga teng. S–S bogʻi atrofidagi bogʻlanishlar yengil boʻlib, hatto aylanishlar energiya sarfsiz amalga oshadi, bunda uglerod zanjiri turli konformatsiyalanishi, yaʼni speralga qadar shakllarga ega boʻladi.

Suyuqlanish harorati faqat modda molekuyar massaga bogʻliq boʻlmasdan balki alkanlarning tuzilishiga ham bogʻliq boʻladi. Suyuqlanish haroratini nisbatan koʻp kamayishi zanjir oʻrtasidagi oʻrinbosarlar yaqinlashuvida kuzatiladi.