Nemis tilida yaratilgan adabiyot manbalari

BYURGERLIK ADABIYOTI

1. "Ahmoqlar" satirasi

2. Sebastian Brant va byurgerlik satirasi
3. Hans Saks va uning "Ishyoqmaslar" satirasi
4. Uyg‘onish davri va xalq kitoblari
Mavzuga doir tayanch so'z va iboralar: maysterzinger (meistersinger), maysterzang (meistersang), sotsial paratizm, festnaxshpiel (festnachspiel), Til Oylenshpigel (Till Eulenspiegel), shildburger (Schildburger), Doktor Faust afsonalari.
Germaniyada uyg‘onish davrida o‘z dunyoqarashi bilan byurgerlarga yaqin bo‘lgan yozuvchilar ijodi rivoj topdi.
Bu asarlarga didaktizm muhri bosilgan bo‘lib, satirik yo‘nalishga ega edi. Ularda feodal jamiyatning turli kamchiliklari aks ettirilar, voqeilikning haqqoniy tasviri jon-lantirilar edi. Byurgerlik adabiyoti reformatsiya harakatida faol qat-nashdi. (H.Saks, LMurner va b.). Byurgerlik satirasining boshlov-chilaridan biri nemis gumanisti Sebastian Brant bo‘lib, uning hayoti haqida juda kam ma'lumot saqlanib qolgan. Lekin u keng bilimli, lotin tili va Rim mualliflari asarlarini yaxshi bilgan ijodkor sifatida shuhrat qozongan. U 90-yillarda Bazel (Shvetsariya) universitetida professor lavozimida va Strasburg shahri kotibi martabasida xizmat qilgan. U "Ahmoqlar kemasi" (Das Narrenschiff, 1494) satirasi bilan mashhur bo‘lib, bu asarda turli yosh, kasbkor, va tabaqa vakillarining qiyofasini fosh etadi. "Ahmoqlar kemasi" o‘nlab axloqiy hikoyalarni o‘zida mujassamlashtirgan she'rlardan iborat bo‘lib, jonli nemis tilida yozilganligi bilan xarakterlidir.
Brant mazkur asarida Germaniyadagi barcha tentaklarni bir kemaga joylashtiradi. Bir joyda to‘plangan "nodon xalq" Narrenstadtgs. -
Tentagiston o‘lkasiga yo‘l oladi. Nodonlar kema qayoqqn suzayolganini va halokatga uchrashi hech gap emasligini ham bihshmaydi. Brant fikricha, o‘zining ko‘p sonli illatlaridan (|titulisli imkoniga ega bo‘lmagan mamlakat halokatga uchrashi muqarrar. Qulqarilishning yagona yo‘li - jamiyatni axloqiy illatlardan ibrig‘ ctishga qobil bo‘lgan cbinakam fandir. S.Brant umumxalq e'tiboriga turli xil lcnlaklarning butun boshli galereyasini tavsiya etadi. Bularning ichida turli kitoblarni yig‘uvchi, ammo hech qachon o‘qimaydigan bibliofillar, sharlatan-vrachlar, maqtanchoqlar, xalqning ishonuvchanligini suiiste'mol qiluvchi astrolog-munajjimlar o‘z nodonliklarini boshqalarga yuq-tiruvchi olimlar va boshqalar bor.
S.Brant satirik an'analarining iste'dodli davomchisi Tomas Mumer bo‘lib, uning asarlari sotsial o‘tkirligi bilan ajralib turadi. "Nodonlar la'nati" va "Qamchi sexi" Murnerning eng yaxshi satirik asarlaridir. T.Murner mazkur asarlarida o‘z g‘azabi kuchini o‘zi zamondosh bo‘lgan jamiyatning sotsial yaralariga qaratadi.
Ba'zi cherkov xizmatidagilarning axloqiy tubanligi, yuqori martabali cherkov amaldorlarining cherkov mansablarini pullashlari va boshqa chirkinliklarni nafrat bilan bayon etadi, ularni ochko‘z bo‘rilarga o‘xshatadi.

HANS SAKS (1494-1576)

Hans Saks uyg‘onish davri nemis byurgerligining yirik shoiridir. U o‘rta asr Germaniyasining eng ravnaq topgan shaharlaridan biri Nyurenberg shahrida tug‘ilgan. Shoir juda ko‘p fanlar bo‘yicha saboq oldi. Keyinchalik kosib-likka o‘rgana boshladi. Saksda badiiy ijodga qiziqish juda orta boshlandi. U yoshligidayoq maystcrzingerlar ijodining asoslari bilan tanishadi. Maysterzang - kosiblar san'ali bo‘lib, hayot bilan chambaivhas bog‘liqdir. Maystersingcrlar o‘z davralariga fa-qat kosiblar labat|n.si)',agina mansub kishilami kiritganlar. Saksning ijodi haqqoniy hayotiy voqealarga boy. Uning asarlarida real hayot o‘zining mohiyati sotsial qarama-qarshiliklari bilan namoyon bo‘ladi.

"Raqsdagi shayton" qo‘shig‘ida didaktizm elemenlari kuchli bo‘lsa ham, uning asosiy qimmati hayot haqiqatiga yaqin detallarda fosh etuvchilik kuchiga ega bo‘lgan. Do‘zaxni tark etgan shayton yerda, xoliroq joyda oz bo‘lsa ham dam olishga qaror qiladi. QarasaM, bu yerda ham tinchlik yo‘q. U paydo bo‘lgan qal'ada mayxo‘rlik, amaldorga sajda qilish, xoinlik va boshqalar avjida. Saks bu asari bilan o‘quvchini feodal tuzumga tanqidiy munosabatda bo‘lishga tayyorlaydi. o‘z hisobiga ko‘ra Saks maysterzang uslubida 4000 dan ortiq qo‘shiq bitgan. Lekin muallif ularni o‘z to‘plamlariga kiritmagan. Aftidan u bu qo‘shiqlarni o‘z ijodiy merosining sara qismi, deb hisoblamagan bo‘lsa kerak.
Germaniyada reformatsiya boshlanganda Saks jur'at bilan Lyuterni qo‘llab chiqdi. Lyuterning Papaga, katolik cherkoviga qarshi chiqishini Saks bulbulning sayrashiga qiyoslaydi va kunni ulug‘lab, tunning tamom bo‘iganligini yozadi. Bulbul kuyi sherni(Papani), zaharli ilonlarni (monaxlar), ochko‘z bo‘rilarni (ko‘p sonli poplar to‘dasi) g‘azabga keltiradi.
Saks Lyuter ta'hmotining g‘olib kelishiga ishonadi.
Saksning sevgan janrlaridan biri shvanklar edi. Turli-tuman mav-zudagi uyg‘onish davri byurgerlik hayotining chinakam ensiklopediyasi bo‘lgan bu asarlarda byurgerlik turmush-tarzi, er va xotin, ota-ona va bolalar, xo‘jayin va xizmatkorlar, usta va shogirdlar munosabatlari o‘z ifodasini topgan.
Saksning shvanklari bir xil sxemada qurilgan bo‘lib, dastlab yozuvchini bezovta qilgan hodisa bayon etiladi, so‘ngra ibratomuz baho beriladi. Masalan: yetti ayol buloq bo‘yida to‘planib, o‘z erlari ustidan shikoyat qila boshlaydilar. Birining eri xotiniga sodiq emas, ikkinchisining eri xasis, uchunchisiniki - dangasa, to‘rtinchisiniki esa aroqxo‘r va hokazo. Saks ularning g‘azabini qo‘llab-quvvatlamaydi, ularga xayrixoh emas, bunday qilish, alangalangan alamzadaliklariga kerosin sepish bilan barobar bo‘lar edi. Ayollarni diqqat bilan tinglab, shu zahotiyoq erkaklarga so‘z beradi. Erkaklarning ham o‘z jufti-halollari haqida o‘z gaplari bor. Saks tarbiyaviy tadbirlarni tavsiya etadi.
Saks ijodida eng keng tarqalgan mavzu ishyoqmaslikni fosh etishdir. "Ishyoqmaslar mamlakati" satirasi shunday asarlardandir. Bu asarda ma'murlikdagi o‘lka tasvirlanib, bu o‘lkada mchnat qilish shart emas, uylar piroglardan qilingan, tomlari chalpaklar bilan yopilgan, sosiskalar bilan o‘ralgan, ko‘chalarida qovurilgan tovuqinr va g‘ozlar yurishadi. Bu mamlakatda eng ishyoqmas kishi mi/kofotga sazovordir. Mermatsevarlikning obro‘si bir chaqa. Saks o‘/, asarida hukmron sinflarning sotsialparatizmigaboltaurib, mehnat ahlini sharaflaydi.
Hans Saks dramaturg sifatida ham mashhur edi. U ko‘plab festnaxshpiel¹ asarlarining muallifidir. o‘zining eng yaxshi shvank va festnaxspiellarida hayotni haqqoniy tasvirlaydi. "Jannatdagi shogird" asarida dehqoncha nodonlik, soddalik satiraga olinadi. Shogirdning nayrangiga laqqa tushgan dehqon ayol dunyodan ko‘z yumgan erining u dunyoda muhtojlik ko‘rmasin, deb topgan-tutganini shogirdiga tutqazib yuboradi. U o‘ziga kelganda shogird juftakni rostlab qolgan edi.

XALQ KITOBLARI

Ilk bora uyg‘onish davrida ommaviy demokratik kitobxonga mo‘ljallangan (muallifi noma'lum) adabiyot paydo bo‘la boshlaydi. Bu adabiyotni turli attorlik mollari bilan shahar va qishloq-larni kezgan baqqollar tarqatar edilar.

Xalq adabiyoti janr va g‘oyaviy tematik jihatidan rang-barang bo‘lib, ular ichida hayvonot dunyosi haqidagi hikoyatlar, shvank, ballada va qo‘shiqlar mavjud edi. Bular ichida xalq ijodkorligining namunalari bo‘lgan "Til Oylenshpiegel", "Shildburgerlar", "Doktor Yohan Faust voqeasi" kabi asarlar e'tiborga loyiqdir.
Til Oylenshpigel haqidagi hikoyalar aftidan ilk bora XVI asrdan boshlab yaratila boshlagan. Oylenshpigel real mavjud shaxs bo‘lib, o‘z nuqtadonligi, o‘tkir so‘zligi bilan mashhur bo‘lgan. Keyinchalik xalq og‘zaki ijodidagi barcha o‘tkir zehnlilik, tagdor luqmalar, xalq xotirasida muhrlanib qolgan donishmandliklar shu qahramon nomi bilan bog‘liq holda qo‘llaniladigan bo‘ldi.
Shunday qilib yig‘ma obraz - poplar, dvoryanlar, savdogarlar, barcha o‘z baxtini xalq badbaxtligi evaziga yaratuvchi kishilar ustidan kuluvchi quvnoq dehqon yigit Oylenshpigel obrazi paydo bo‘lgan.
1515-yili yuqori nemis dialektida "Til Oylenshpigel g‘aroyibotlari haqida kitob" e'lon qilinib, o‘rta asr hazil-mutoyibalari, sotsial protestantlarning shvanklarda o‘z ifodasini topgan shumliklari, demokratik adabiyotda uchraydigan xalq orzu-armonlarini ifodalovchi ibratli hikoyatlar Til nomidan hikoya qilinadi. Uning siymosida xalq quvnoqligi, hazilga moyilligi, haq ishning g‘alabasiga ishonch o‘z ifodasini topgan. Quvnoq yumoristik tarzda yozilgan "Shildburgerlar" (Shild shahri fuqarolari) kitobi voqeilikning qamrovi "Til Oylenshpigel" ga nisbatan kengroq. Bu kitobda hikoya qilinishicha, shildliklar o‘z zukkoliklari bilan nom chiqarganliklaridan ulami turli davlatlarga maslahatchihk lavozimiga takhf etar,edilar. Natijada Shildning o‘zida hayot izdan chiqa boshlaydi. Erlarining jahongashtaligidan to‘ygan ayollar isyon ko‘taradilar va erlari o‘z yurtlarini tark etmaslik yo‘lini qidirib, "zukkolikdan nodonlik yordamida qutulish" chorasini topadilar. Ular o‘zlarini jinnilikka soladilar. Nodonlik nayranglarining chegarasi yo‘q. Shild fuqarolari ratusha quradilar-u, deraza qurishni unutadilar. o‘z xatolarini tuzatish maqsadida u yerga qoplarda va chelaklarda yorug‘lik tashiydilar. Bu, tabiiyki, ratushani yoritmaydi. Keyin ular imperator ijozati bilan tuz ekishga qaror qiladilar. Devorda o‘stirgan o‘t-o‘lanlarini yedirish uchun mollarni tepaga ko‘taradilar. Mushukdan qutulish uchun u yashaydigan omborxonaga o‘t qo‘yadilar. Yong‘in natijasida butun qishloq yonib ketadi. Shild fuqarolari esa butun dunyoga tarqalib ketishga mahkum bo‘ladilar. Shunday qilib, nodonlik shildburgerlarni qutqarmaydi, aksincha ular badbaxthgining manbai bo‘ladi.
Doktor Faust haqidagi kitob esa, o‘z jiddiyligi, mazmunining dramatizmga boyligi bilan ajralib turadi. Bu asarning bosh qahramoni -tirishqoq, o‘tkir tafakkur sohibi, cherkov dogmasi va sxolastikasi zanjirini uzishga intiluvchan shaxs, haqiqiy bilimni baholovchi, hayotning barcha gunohlari, quvonchlari va makrlari bilan sevuvchi inson.
Faust tarixiy shaxs bo‘lib, u XVI asrning birinchi yarmida yashagan, mohir shifokor, sehrgar, lekin ko‘proq xalq ishonchidan ustalik bilan foydalanuvchi sharlatan. Xalq Faustga ham Til singari turli-tuman mo‘jizalarni yopishtiravergan. Natijada Faust - o‘z qiziqishini qondirish, dunyo sir-asroridan voqif bo‘lish evaziga qalbini shaytonga sotgan afsonaviy qahramon paydo bo‘lgan.
1587-yili Mayndagi Frankfurtda Yohan Shpis matbaasida "Doktor Yohan Faust haqidagi afsona" kitobi chop etiladi.
Kitobning muallifi noma'lum. Kitob uch qismdan iborat bo‘lib, dastlabki ikki qismida Faust Mefistofel yordamida o‘zining bilimga chanqoqligini qondiradi. Koinot bilan tanishadi. Qanotli ajdarholarga minib sayyoralarga sayr etadi, turli mamlakatlarga sayohat qiladi. Kitobning uchinchi qismi jonliligi bilan ahamiyatga molikdir. Faust bu yerda o‘ta sehrli mo‘jizakor sifatida namoyon bo‘lgan. Imperator V ning xohishiga ko‘ra, u Iskandarning (Aleksandr Makedonskiy) va uning xotinining arvohini chaqiradi. Bundan tashqari Faust mo‘jizakor ishlarni amalga oshiradi - ritsarga kiyik shohini yopishtirib qo‘yadi, dehqonning pichanini arava-yu oti bilan yeb qo‘yadi, graf ayoliga qahraton qishda yangi pishgan mevalar taqdim qiladi, tog‘ cho‘qqisida qal'a bunyod etadi va hokazo. Nikoh udumlariga amal qilmay, go‘zal Yelenani o‘z ixtiyoriga oladi, u unga Yust ismli o‘g‘il tug‘ib beradi.
Va'dasining ustidan chiqish daqiqalari yaqinlashganda kitob qahramoni jur'atsizlik qiladi. o‘zi qilgan barcha gunohlar uchun tavba qilib xristianhk bilan yarashish fikrini aks ettirgan nutq bilan talaba do‘stlariga murojaat etadi: Nodon kishilar jamiyati meni shayton aqldan ozdirgani singari sizni yo‘ldan urishga yo‘l qo‘ymang. Tirishqoqlik va ixlos bilan cherkovga borishni kanda qilmang, shaytonga hay bermang. Xristga bo‘lgan imoningiz va xudoga ibodatingiz bilan shaytonga qarshi kurashing", deydi. Kitobxonlarni Faust o‘z tavbasi bilan emas, harnma narsani bilishga bo‘lgan intilishi fan va she'r vositasida barcha narsani egallashga bo‘lgan ishtiyoqi bilan band etadi. Va shu taxlit u jahon adabiyotiga, aynisqsa Gyotening o‘lmas tragediyasiga olib kirildi. (Marlo, Lessing, Klinger, va boshqalar.)
Uyg‘onish davridagi xalq ijodi, hikoya, epik asarlar bilangina emas, lirik janrlarning yaratilishi bilan ham xarakterlidir. Bunday asarlarda xursandchilik va qayg‘u kunlaridagi xalq qalbi xalq ongining ko‘zgusi sifatida namoyon bo‘ladi. Bular og‘izdan og‘i/ga ko‘chib o‘tib yuradigan qo‘shiqlardir. Bu qo‘shiqlarda kelajak haqidagi or/uiar, baxtli kunlarning kelishi niyatlari mujassamlashtirilgan.