Nerv sistemasinin` funksiyasi eki bo`limge bo`lip u`yreniledi

Adamda so`z u`lken a`hmiyetke iye. Adamda birinshi ha`m ekinshi signal sistemalari o`zara bekkem baylanisli bolip, bir birine ha`mme waqit ta`sir ko`rsetip turadi. So`zdin` signal sipatindag`i a`hmiyeti bir biri menen qosilip keletug`in a`piwayi sesler menen emes, ba`lkim so`zdin, so`zlik ma`nisi menen baylanisli. Iyt ha`m joqari da`rejeli haywanlarda so`zge juwap retinde refleks payda etiw mumkin, lekin haywanlarda bul na`rse so`zdin` so`zlik ma`nisine baylanisli bolmastan, bir biri menen qosilip ketken belgili seslerge baylanisli boladi. Seslerdin` qosilip keliwi jag`inan bir birine uqsas ga`pler tan`lap alinatug`in bolsa, ol jag`dayda iyt bunday so`zlerge, signal ma`nisi basqasha bolsada bir qiyli reaksiya menen juwap bere beredi. Balada ekinshi signal sistemasinin` qa`liplesip bariwi so`zdin` rawajlaniwi menen u`zliksiz baylanisqan. Bala o`mirinin` birinshi jilindag`i son`g`i aylari ha`m ekinshi jili so`z payda bolatug`in da`wir esaplanadi. Balalarda so`zdin` rawajlaniw protsesi sha`rtli refleksler payda boliw nizamlarina muwapiq o`tedi. Balalarda so`z refleksleri eliklew joli menen payda bolip baradi, bul reflekslerdin` rawajlanip bariwi balanin` u`lken jasli adamlar menen turaqli baylanisip turiwina, yag`niy bilim aliwi, u`yreniwine tiykarlang`an.
Eksrtroretseptorlarg`a teri, ko`z ,qulaq, iyis biliw,da`m biliw organlarinda jaylasqan retseptorlar kiredi, olar ha`r qiyli ta`sirdi qabil qiladi.
Interoretseptorlar bolsa ishki organlarda jaylasqan, olar organizmnin` o`zinde payda bolatug`in ta`sirdi qabil etedi.
Proprioretseptirlar bulshiq etler, sin`irler ha`m buwinlarda jaylasqan retseptorlar.
I.P.Pavlov ko`p jilliq ilimiy baqlawlar tiykarinda miydin` nerv kletkalarindag`i qozg`aliw ha`m tormozlaniw protsesslerinin` ku`shine tarqaliw tezligine ha`m olardin` bir-birine mu`na`sibetine ko`re adam joqari nerv iskerligin 4 tipke bo`lgen edi.
1.Ku`shli, qozg`aliwshan`, ten`salmaqlaspag`an, jonsarak tip. Bul tipte tormozlaniw ku`shli, lekin ten`salmaqlaspag`an, qozg`aliw tormozlaniwdan u`stin turadi. Bul tipke kiriwshi balalarda sha`rtli refleksler a`ste payda boladi, orta o`zlestiredi, belgili bir iske tez kirisip, tez suwiydi, emotsional reaktsiyalari ku`shli, biler-bilmes juwap berip o`z pikirin maqullaytug`in, tapsirmalardi o`z waqtinda orinlap kelmeytug`in,,a`ste payda bolg`an refleksler tez so`nedi, mektep turmisina qiyinshiliq penen ko`nligedi, so`ylewi tez ha`m qopal, xarakteri o`zgeriwshen`, o`z sezimlerin qiyinshiliq penen uslaytug`in, qizig`iwshan`, agressiv,ta`rbiyag`a qiyinshiliq penen beriliwshi, tek ta`rbiyatiykarinda g`ana uzaq ha`m sistemali jumis iskerligine iye boladi.
2. Ku`shli, qozg`aliwshan`, ten`salmaqlasqan, ha`reketshen` tip. Bul tip nerv protsesslerinin` ku`shliligi, qozg`aliw ha`m tormozlaniwdin` ten`salmaqlasqanlig`I ha`m ha`reketshen`ligi menen ta`riyplenedi. Bul tipke kiriwshi balalarda sha`rtli refleksler tez payda bolip, tez so`nedi ha`m tez tiklenedi, mektep turmisina tez ko`nligedi, oqiw ha`m jaziwdi tez u`yrenedi, olar u`lgili quliqqa iye boladi, sabaqlardi jaqsi o`zlestiredi, u`yge berilgen tapsirmalardi o`z waqtinda orinlap kel;iwge ha`reket qiladi, so`ylewi tez ha`m bir tegis, so`z baylig`I ko`p, aytilg`an so`zlerdi tez tu`sinip aladi, janli, ha`reketleri tez, tu`rli belgiler menen o`z pikirin aytadi ha`m basqa unamli xarakterler menen ajiralip turadi.
3. Ku`shli, qozg`aliwshan`, ten`salmaqlasqan, kem ha`reket tip. Bul tipte qozg`aliw ha`m tormozlaniw ku`shli, lekin olardin` orin almasiwi to`men. Bul tipke kiriwshi balalarda sha`rtli refleksler a`ste payda boladi, tez so`nedi ha`m a`ste tiklenedi, olar oqiw, jaziw ha`m so`ylewdi tez u`yrenedi, olardin` qulqi jaqsi, a`depli, so`ylewi a`ste ha`m tegis, so`z balalar boladi.
4. A`zzi ha`m to`men tip. Bul tipte nerv protsessleri to`menligi, kem qozg`aliwshan`lig`I ha`m ten`salmaqlaspag`anlig`i, yag`niy tormmozlaniw protsessinin` joqarilig`i menen xarakterlenedi. Bul tipke kiriwshi balalardin` jumis qa`bileti to`men, so`ylewi a`ste, jaqsi rawajlanbag`an, so`z baylig`I kem, qiyinshliqlardan qorqadi, tez sharshaydi, oqiw, jaziwdi a`ste u`yrenedi, mektep turmisina qiyinshliq penen ko`nligedi, o`z dostisinin` xarakterine iqtiyarsiz maslasadi, o`zlestiriw to`men, xarakteri turaqsiz maqsetsiz, diqqati turaqsizlig`I menen xarakterlenedi.
I.P. Pavlovtin` pikirinshe, joqari nerv iskereliginin` 4 tipi adamlardag`I Gippokrat ta`repinen aniqlang`an 4 temperament tu`rlerine sa`ykes keledi. Gippokrat adamlarda 4 temperament xolerik, sangvinik, flegmatik ha`m melanxolik tu`rlerin aniqlag`an. Jonsarak tip xolerik temperamentke ha`m a`zzi tip melanxolik temperamentke sa`ykes keledi. Joqari nerv iskerliginin` joqaridag`I tipleri taza halinda kemnen-kem ushirap ko`binshe bir individumda ha`r qiyli tiplerge sa`ykes belgi ha`m qa`siyetler aralasip ketedi.Joqari nerv iskerliginin` tipi nerv sistemasinin` na`silge o`tken qa`siyetleri menen individtin` tiori da`wirinde basinan keshiretug`in ta`sirlerinen quraladi. Na`tiyjede nerv sistemasinin` aniq tipi ju`zege keledi. Joqari nerv iskerliginin` tuwma qa`sitetleri sirtqi ortaliq ta`sirinde ba`rqulla o`zgerip turadi. Joqari nerv iskerliginin` o`zgerip turiw protsessi plastiklik dep ataladi. O`sip kiyatirg`an jas a`wladtin` densawlig`in saqlaw ma`selesi ken` ma`nidegi tu`sinik bolip oqiwshilardin` sharshawi- yag`niy, talig`iwi ha`m ju`da` sharshawinin` aldin aliw waziypasin da o`z ishine aladi, bul bolsa birinshi na`wbette oqiwshinin` ju`da` talig`iwina jol qoymaw menen baylanisli. Bul ma`sele mekteptegi pedagoglar ha`m medikler, ata-analardin` diqqat orayinda turiwi lazim. “Mektep kesellikleri” dep ataliwshi kesellikerdin` aldin aliw ha`zirgi waqitta oqiwshilardin` ta`rbiyasi menen shug`illaniwshi ha`rbir adamnin` tiykarg`i waziypasi esaplanadi.
Bag`sha jasindag`I balalarda joqari nerv iskereliginin` rawajlaniwi 1, 4 ayliq, 2 jasar
balalarda jeke ta`sirlewshilerge ha`reket sha`rtli refleksleri tez payda boladi ha`m
bekkemlenedi. Eki indifferent ta`sirlewshige baylaniw bir qansha waqitli payda boladi.
Bala 2,5 jasar bolg`anda joqari nerv iskerligi bir qansha rawajlanadi. An`sat ha`m
quramalli sha`rtli refleksler bekkemlenip turilmasa, tez arada so`niwi mu`mkin. Bag`sha jasindag`I balalarda sha`rtli reflekslerdin` payda boliwinda o`zine say pariq bolip, bul pariq balanin` nerv sistemasinin` fiziologiyaliq, psixologiyaliq rawajlaniwina baylanisli boladi. 3-5 jasar balalar joqari nerv iskerliginin`rawajlaniwi tu`pten pariq qiladi. Bul jasinda bag`darlaw reaktsiyalarinin` ta`biyati o`zgeredi. Bala “bul ne?” degen soraw menen tu`rli na`rseler ha`m ha`diyselerdi biliwge ha`reket qiladi. 2-3 bjasar bala na`rselerge qarap, olardi uslap ko`rip formasin aniqlaydi. Aldin payda bolg`an ko`riw-kinestetik baylanniwdan paydalanadi, olardin` formasin shamalap biledi. Bag`sha jasindag`I balanin` bas miy yarim sharlar qabig`inda qozg`aliw, tormozlaniw, irradiatsiya, generalizatsiya siyaqli nerv protsesleri ku`shlirek boladi.
5 jasar bala sirtqi ha`m ishki tormozlaniwinin` ta`biyati o`zgeredi. Bul jasta bas miy yarim sharlari qabig`inda keshigiwshi, izqaldiriwshi sha`rtli refleksler qiyinliq penen payda boladi, nerv protsesslerinin` ku`shi ha`m ha`reketshen`ligi artadi, bul balada dinamik stereotipi bir qansha jen`illik penen o`zgertiw imQanin beredi. Shamalaw refleksi ku`shlirek bolip, barg`an sayin bekkemlenip baradi.
Zamanago`y oqitiw protsessi oqiwshig`a mag`liwmat beriwdin` jan`a forma ha`m
usillarin qollamaqta, yag`niy bilim beriwdin` na`tiyjeliligin asiriwg`a qaratilg`an texnika qurallarinan ken` paydalanilmaqta. Na`tiyjede oqiwshinin` sabaqtag`I iskerligin bir qansha aktivlestiriwge erisildi.
Oqiw nagruzkasinin` pedagogikaliq ha`m gigienaliq ta`replerin u`yreniw,
talig`iwdin` aldin aliw jollarin izlep tabiw pedagogika pa`ni ha`m mektep oqitiwshilari aldinda turg`an a`hmiyetli ma`selelerden biri esaplanadi.
Adam organizminin` ba`rshe toqima ha`m organlarindag`I tirishilik protsesler ,
olardin` jumisi orayliq nerv sistemasi ta`repinen basqariladi. Adam tuwilg`aninan baslap pu`tin o`miri dawaminda aqiliy ha`m dene iskerliginin` rawajlaniwi, yag`niy, ta`rbiyalaniwi, bilim aliwi, o`ner u`yreniwi miy qabig`indag`I nerv oraylarinin` funktsional halatina baylanisli. Miydin` iskerligi eki tu`rli sebepke ko`re to`menlewi mu`mkin. Birinshiden, miy toqimasindag`I tuwma kemshilikler, tuwilg`annan keyin ha`r qiyli kesellikler, jaraqatlaniwlar aqibetinde miy iskerliginin` pa`seyiwi; ekinshiden, miydin` funktsional kesellikleri, yag`niy gigienaliq talaplarina a`mel qilmaw na`tiyjesinde miydin` zorig`iwinan nevroz, yag`niy nerv kesellikleri payda boliwi.
Aqiliy miynet ( oqiw, jaziw, pikirlew, ma`sele sheshiw, sabaq tin`law ha`m
tayarlaw ha`m basqalar) tiykarinan ko`riw, esitiw organlari ha`m olardin` bas miy
qabig`indag`i oraylarinin` nerv kletkalarinin` atqaratug`in jumisi esaplanadi.
Aqiliy iskerlik uzaq waqit dawam ete berse, olardin` jumis iskerligi a`ste-aqirin
pa`seyip, jumis sapasi jamanlasip baslaydi, orinlanip atirg`an jumisqa degen itibar
kemeyedi, o`zlestiriw pa`seyedi, bosasadi. Bul jag`day miydin` jumis atqarip atirg`an oraylarindag`I nerv kletkalari qozg`aliw jag`dayinan tormozlaniw jag`dayina o`tkenligi, yag`niy olar sharshag`anlig`in ko`rsetedi. Sharshaw bul sirtqi ortaliq penen miy qabig`indagi nerv kletkalari ortasindag`I baylanistin waqtinsha u`ziliwi esaplanadi.
Sharshaw degende, miy kletkalarinin` sonin` menen birge pu`tin organizmnin` isshen`lik
qa`bileti pa`seyiwi tu`siniledi. Bul fiziologiyaliq protsess bolip, tormozlaniwdin` aqirg`I bag`anasi esaplanadi. Tormozlaniw da`slep bas miy qabiq bo`limine, son` nerv sistemasinin` to`men bo`limlerine tarqalip, organizmdi bosastiradi.
Sabaqta sharshawdin` birinshi basqishi aktiv tormozlaniwdin` bosaw menen
baylanisli. Bul ha`reketler o`zgeshe ko`riniste ko`rinedi.
Oqiwshilardin` o`zleri aktiv oqiw joldan toqtag`an boladi- klassta azg`antay
shawqim ko`teriledi. Sharshawdin` bunnan keying ekinshi basqishi qozg`aliw
protseslerinin` bosawi menen birge dawam etedi. Tormozlaniw protsesleri qozg`aliw protseslerinen u`stin turadi.
I.P.Pavlov sharshawda tormozlaniw protsessinin` a`hmiyetine toqtalip o`ter
eken:”Sharshaw tormozlaniw protsessinin` avtomatik ishki qozg`awshilardan biri
esaplanadi”-dep jazg`an edi.Balalar qanshelli erte salamatlig`I haqqinmda tu`sinikke iye bolsa olar sonshelli o`shpes iz qaldiradi. Jas balalarg`a unamli ta`sir ko`rsetiw olardin` salamatlig`ina da ta`sir ko`rsetiw esaplanadi. OLarg`a zaxira (xor) mag`liwmatlarin toplawlarina ja`rdem beriw olardin` pu`tin o`mirinde payda boliwi mu`mkin, sonin` menen birge ziyan da keltiriwi mu`mkin. Ma`selen: eger Anna ha`m Damiana ekonomikaliq qiyinliqta, ata-analari menen mu`na`sibettegi ku`shsizlik,yag`niy kem so`ylesiw olardin` o`miri, ruwxiy ha`m aqiliy rawajlaniwina ziyan jetkizedi. Bul o`z na`wbetinde olardin` dene rawajlaniwina da ta`sir qilip pu`tin o`mirinde saqlanip qaladi.
Artiqsha nagruzka ya`ki sharshag`anliqlari ko`rinip turg`an bir jag`dayda
shinig`iwdi dawam ettiriw sonday halatti keltirip shig`aradi, oni I.P.Pavlov shegaradan “sirtqi ha`m qorg`aw tormozlaniwi” dep atag`an edi, bul tormozlaniw qabiqtin` nerv kletkalari zorig`ip ketiwden qorg`aydi. Qabiq kletkalarinin` tez zorig`ip tormozlang`an halatqa o`tiwi usi bir sha`rayatta bas miy to`men bo`limleri kletkalarinin` shidamlilig`ina keskin qarsi keledi.
Baslang`ish klass oqiwshilari ushin sharshawdin` en` da`slepki basqishlari tuwri
keledi. Joqari klass oqiwshilari bolsa sharshaw waqtinda da islew qa`biletlerin
jog`altbaydi. Biraq, ko`p islew na`tiyjesinde jumis qa`bileti pa`seyedi.
Ata-analar ha`m oqitiwshilar oqiwshi qulqinda ha`m halatinda aqiliy sharshaw
belgilerin sezse, ko`binese itibar bermeydi, sebebi bul o`zgerisler waqtinshaliq bolip, tez o`tip ketedi. Lekin, bular balada baslanip atirg`an sozilmali sharshawdin` birinshi belgileri bolip, astenik sindrom dep ataladi ha`m bul kesellik orayliq nerv sistemasi iskerligi buziliwinin` bir tu`ri esaplanadi. Kesellik belgilerinin` payda boliwi ha`m keshiw da`rejesine qarap astenik sindrom sha`rtli ra`wishte birneshe basqishqa ajiratiladi.
Birlemshi-giperstenik basqishta serzardalik, ju`da` ta`sirshen`lik, o`zin tuta
bilmeslik, sabirsizliq siyaqli belgiler payda boladi. Balalar aktiv boladi, biraq olardin` iskerliginde ta`rtip bolmaydi. Olar tinimsiz bolip, belgili bir jumisti aqirina shekem diqqat-itibar menen orinlay almaydi, azg`ana jen`ilis olardin` iskerligin izden shig`arip jiberedi. Olar qiynalip uyqig`a ketedi, biyzada uyiqlaydi, ko`p tu`s ko`redi. Eger o`z waqtinda shara ko`rilip, kesellik sebepleri sheshilmese, ku`sheyip, ekinshi basqishqa o`tip ketedi. Bunda ju`da` ta`sirshen`lik ha`m jizzakilik talig`iw menen birge keshedi. Balanin` jumis iskerligi ku`shli baslanip, birden pa`seyip ketedi. Ashiwshaqliq, jaman keypiyat adamawiliq penen almasadi. Bunda oqiwshi jazg`an waqtinda basqalarg`a qarag`anda grammatik qa`telerdi ko`birek qiladi, bazi waqitlari so`zlerdegi ha`riplerdi de tu`sirip qaldiradi, jan`a materialdi qiyin o`zlestiredi, lanjlik ha`m bas awiriw oqiwshi jumis iskerligin to`menletedi. Oqiwshida sozilmali talig`iwdin` aldin aliwda islew ha`m dem aliw rejimine aniq a`mel qiliw lazim. Talig`iwdin` en` tiykarg`I belgisi aqiliy miynet na`tiyjesinin` kemeyiwi esaplanadi.
Jumis iskerliginin` a`dettegi pa`seyiwin aqiliy talig`iwdan pariq qiliw lazim. Aqiliy
talig`iw arta barg`an sayin balanin` orinlap atirg`an jumisinda o`nim bolmaydi.
Aqiliy ha`m fizikaliq talig`iw o`zara baylanisli esaplanadi. Buni birinshi ma`rte
Italliya allimi Mosso aniqlag`an. Ha`dden tisqari aqiliy talig`iw orinlanip atirg`an
fizikaliq jumistin` o`nimdarlig`in kemeytiredi yamasa kerisinshe, fizikaliq talig`iw aqiliymiynetke keri ta`sir ko`rsetedi.
Aqiliy talig`iwdin` jeke belgilerine ja`ne diqqattin` pa`seyiwin, pikirlew ha`m
oylawdin` buziliwinda kiritip o`tiw lazim.
Bazi a`debiyatlarg`a tiykarlanip, aqiliy isshen`lik qa`bileti ko`rsetkishlerin ku`n
dawaminda u`yrenip shig`iw o`z aldina da`wirlerge ajiratiw mu`mkin, bul o`z
na`wbetinde oqiw ha`m miynet qiliw boyinsha ratsional ku`n ta`rtibin du`ziwde en`obiektiv norma esaplanadi. Aqiliy isshen`lik qa`bileti 5 da`wirden ibarat:
1. Jumisqa kirisiw da`wiri. Sabaqta bir neshe minut dawam etip, oqiwshi jumis
sha`rayatina maslasip baradi.
2. Optimal isshen`lik da`wiri. Aqiliy miynetti orinlawdin` stabillesken da`wiri
esaplanadi. Bunda diqqat dominantasi ju`zege keledi.
3. Toliq, kompensatsiya da`wiri. Alding`I da`wirden pariq qilip, talig`iwdin`
dea`slepki belgileri payda bola baslaydi, lekin olardi adamnin` erk ku`shi
kompensatsiyalastirip, ju`zege shig`armay turadi.
4. Turaqsiz kompensatsiya da`wiri. Talig`iwdin` artip bariwi jumis iskerliginin`
pa`seyiwi menen xarakterlenedi, lekin adam erk ku`shi menen belgili waqitqa shekem
aqiliy miynetti talap da`rejesinde dawam ettiriwi mu`mkin.
5. Miynet iskerliginin` progressive pa`seyiw da`wiri. Bul da`wir talig`iwdin` tez
artip bariwi menen xarakterlenedi, bunda orinlanip atirg`an aqiliy miynettin` o`nimi ha`m na`tiyjesi keskin kemeyedi. Bul da`wirlerdi sabaq dawaminda, ku`n, ha`pte, sherek, jil dawaminda baqlaw mu`mkin. Aqiliy miynet iskerligin joqari da`rejede saqlay aliw mu`mkinbe?
Aqiliy miynettin` joqari o`nimdarlig`in ta`miyinlewshi sha`rayatlar to`mendegilerden ibarat:
- Ha`r qanday miynetti orinlawg`a a`ste-aqirin kirisiw;
- Jumis orinlawdin` optimal ritmimn ha`m ta`rtibin tan`law ha`mn og`an a`mel
qiliw;
- Jumisti izbe-izlikte orinlawg`a a`detleniw;
- Miynet ha`m dem aliwdi tuwri sho`lkemlestiriw, bir jumis tu`rin ekinshisi
menen almastirip alip bariw;
- Turaqli ra`wishte fizikaliq shinig`iwlar menen shug`illaniw sebepli aqiliy
miynet sheberligin avtomatlastiriw ha`m rawajlandirirw ha`mde avtomatik sheberlik payda qiliw.