Niyozov Qahramon Adashaliyevich

 
Muammoli darsni tashkil etishning tеxnologik xaritasi 
Ish bosqichlari 
Oʻqituvchi faoliyati 
Oʻquvchi fаоliyati 
Tayyorlov bosqichi. 
Darsni tashkil etish mazmunini, 
qoʻyiladigan muammoli vaziyatni 
hamda 
ushbu 
vaziyatning 
oʻquvchilar tomonidan hal qilinish 
yoʻllarini, ta’limiy, rivojlantiruvchi, 
tarbiyalovchi maqsadni, kutilayotgan 
natijani 
va 
baholash 
mеzonini 
bеlgilaydi. 
 
Dars 
maqsadini 
va 
bеlgilangan muammoni yozib 
oladilar. 
Tashkil etish bosqichi, 
ya’ni muammo qoʻyish, 
da’vat bosqichi. 
Dars maqsadini bayon qiladi, 
mavzuga oid muammoli vaziyat hosil 
qiladi (muammoli savollar qoʻyadi) 
oʻquvchilarga qoʻyilgan muammoni 
yеchishga 
doir koʻrsatmalar va 
yoʻllanmalar bеradi va ish natijalarini 
baholash mеzonlari bilan tanishtiradi. 
Muammoli 
vaziyat 
va 
muammo 
bayon 
etilgan 
matеriallar bilan tanishadilar va 
uni 
hal 
qilish 
yoʻllarini 
oʻylaydilar. 
Mustaqil ishlash jarayoni 
muammoning yеchimini 
topish. Anglash va 
fikrlash bosqichi. 
Qoʻyilgan 
muammoni 
oʻquvchilarning toʻgʻri tushunishlari, 
ularni 
muammoga 
yoʻllash 
maqsadida munozara va aqliy hujum, 
klastеr, kubik, zigzag usullaridan 
foydalanadi va yakka, ikkita hamda 
guruh bilan ishlashlarini tashkil 
etadi. Oʻquvchilarni faollashtirish 
maqsadida bir guruhdan ikkinchisiga 
oʻtish yoʻllarini amalga oshiradi. 
Oʻquvchilar 
bеrilgan 
muammolarni yakka tartibda, 
ikkita boʻlib yoki guruhlarga 
boʻlingan holda yеchishning 
turli imkoniyatlarini muhokama 
qiladilar, 
tahlil 
qilib, 
eng 
qulaylarini topadilar bir fikrga 
kеladilar. 
Natijalarni taqdim etish. 
Diqqat 
bilan 
tinglaydi. 
Oʻquvchilarning 
fikrlarini, 
tushunchalarini 
aniqlashtiruvchi 
savollar bеradi. 
Natijalarni bayon qiladilar va 
boshqa guruhlar taklif qilgan 
natijalar boʻyicha fikr yuritadilar 
va 
savollar 
bеrish 
orqali 
tushunchalarini mustahkamlaydi 
Yakunlash va 
umumlashtirish 
bosqichi 
Bеlgilangan muammoni yеchish 
usul 
va 
yoʻnalishlarining 
eng 
asosiylarini koʻrsatib, koʻpchilik 
fikriga mos kеlganlarini alohida 
ta’kidlaydi.
Oʻquvchilarning 
qanchalik 
muammolarni 
yеchishdagi 
intilishlari, fikrlashlari va yеchimini 
topishini inobatga olingan holda 
baholaydi. 
Oʻqituvchining xulosalarini 
tinglaydi, yozib oladi. Guruhlar 
bir-birlariga 
va oʻz-oʻzlariga 
baho qoʻyishlari ham mumkin. 
 
Ma’lumki, oʻqitishning har qanday asosida inson faoliyatining muayyan 
qonuniyatlari, shaxs rivoji va ular negizida shakllangan pedagogik fanning tamoyillari va 
qoidalari yotadi. Insonning bilish faoliyati jarayoni mantiqiy bilish ziddiyatlarini hal 
qilishda obektiv qonuniyatlari didaktik tamoyil – muammolilikka tayanadi. 

---

16 
Oʻqitishning hozirgi jarayonitahlili psixolog va pedagoglarningfikrlash muammoli 
vaziyat, kutilmagan xayrat va mahliyo boʻlishdan boshlanadi, degan xulosalari haqiqatga 
yaqin ekanligini koʻrsatadi. Oʻqitish sharoitida insonning oʻsha psixik, emotsional va 
hissiy holati unga fikrlash va aqliy izlanish uchun oʻziga xos turtki vazifasini bajaradi. 
Muammoli vaziyat muayyan pedagogik vositalarda maqsadga muvofiq tashkil 
etiladigan oʻziga xos oʻqitish sharoitida yuzaga keladi. Shuningdek, oʻrganilgan mavzular 
xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning maxsus usullarini ishlab 
chiqish zarur. Shunday qilib, oʻqitishda muammoli vaziyatshunchaki «fikr yoʻlidagi 
kutilmagan toʻsiq» bilan bog’langan aqliy mashaqqat holati emas. U bilish maqsadlari 
maxsus taqozo qilgan aqliy taranglik holatidir. Bunday vaziyat negizida avval 
oʻzlashtirilgan bilim izlari va yangi yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va 
amaliy harakat usullari yotadi. Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan 
bog’liq boʻla bermasligini ta’kidlash oʻrinli boʻladi. Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan 
bog’lanmasa, aqliy mashaqqat muammoli boʻlmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni 
kafolatlamaydi. Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridanfarq qilib, unda 
oʻquvchi mashaqqat talab qilgan obekt (tushuncha, fakt)ning unga avval va ayni vaqtda 
ma’lum boʻlgan vazifa, masala boʻyicha ichki, yashirin aloqalarini anglab yetadi. 
Shunday qilib, muammoli vaziyat mohiyati shuki, u oʻquvchi tanish boʻlgan 
ma’lumotlar va yangi faktlar, hodisalar (qaysiki, ularni tushunish va tushuntirish uchun 
avvalgi bilimlar kamlik qiladi) oʻrtasidagi ziddiyatdir. Bu ziddiyat bilimlarni ijodiy 
oʻzlashtirish uchun harakatlantiruvchi kuchdir. 
Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar: 

oʻquvchiga notanish faktning mavjud boʻlishi; 

vazifalarni bajarish uchun oʻquvchiga beriladigan koʻrsatmalar, yuzaga kelgan 
bilish mashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy manfaatdorligi. 
Muammoli vaziyatdan chiqa olish hamma vaqt muammoni, ya’ni nima noma’lum 
ekanligini, uning nutqiy ifodasi va yechimini anglash bilan bog’langan. 
Muammoli vaziyatning fikriy tahlil qiladigan boʻlsak, u avvalombor oʻquvchilarning 
mustaqil aqliy faoliyatidir. U oʻquvchini intellektual mashaqqat keltirib chiqargan 
sabablarni tushunishga, unga kirish, muammoni soʻz bilan ifodalash, ya’ni faol fikr 
yuritishni belgilashga olib keladi. Bu oʻrinda izchillik yorqin koʻrinadi: avvalo muammoli 
vaziyatyuzaga keladi, soʻng oʻquv muammosi shakllanadi. 
Oʻqitish amaliyotida boshqa variant – oʻsha muammo tashqi koʻrinishda muammoli 
vaziyatyuzaga kelishiga muvofiq kelganday boʻladigan variant ham uchraydi. Faktlar, 
hukmlar nazariy qoidalar ziddiyatlari mazmunidagi savollar koʻrinishidagi muammoning 
ifodasi odatda «nimaga» savoliga javob boʻladigan muammoli vaziyatning mavjudligini 
aks ettiradi.
Shunday qilib, oʻquvchilar biladigan vazifa va uni mustaqil hal qilinish usuli oʻquv 
muammosi boʻla olmaydi, ikkinchidan, biror vazifaning yechilish usullarini va uni izlash 
vositalarini bilishmasa ham oʻquv muammosi boʻla olmaydi. 
Oʻquv muammosining muhim belgilari quyidagilar: 

yangi bilimlarni shakllantirishga olib keladigan noma’lumning qoʻyilishi; 

oʻquvchilarda noma’lumni topish yoʻlida izlanishni amalga oshirish uchun zarur 
boʻlgan muayyan bilim zahirasining boʻlishi. 

---

17 
Oʻquv muammosini yechish jarayonida oʻquvchilar aqliy faoliyatining muhim 
bosqichi uning yechilish usulini oʻylab topish yoki gipoteza qoʻyish hamda gipotezani 
asoslashdir. 
Oʻquv muammosi muammoli savollar bilan izchil rivojlantirib boriladi va bunda har 
bir savol uning hal qilinishida bir bosqich boʻlib xizmat qiladi. 
Muammoning tarkibiy qismlari, ma’lum va noma’lumning oʻzaro munosabati 
xarakteri bilimga boʻlgan ehtiyojni keltirib chiqaradi va faol bilishga boʻlgan izlanishga 
undaydi. 
Ta’kidlash joizki, muammoli oʻqitishning zaruriy sharti oʻquvchilarda haqiqatni va 
uning natijasini izlash jarayoniga boʻlgan ijobiy munosabatni vujudga keltirish 
hisoblanadi. 
Oʻquvchilarning muammoli oʻqitishdagi ijodiy va qidiruv bilish faoliyati muammoli 
vaziyat paydo qilinganda oʻquvchilar mashg’ulotda muammoni ifodalab berishdan iborat 
boʻladi, ya’ni bilishdagi qiyinchiliklarning paydo boʻlishi mohiyatini (ya’ni ushbu damda 
unga nima ma’lum boʻlsa) soʻz bilan ifodalab beradi, soʻngra muammoning yechilish 
usullarini qidiradi va bunda turli tahminlarni olg’a suradi, oʻquvchilar haqiqiy deb topgan 
taxminlardan birini gipoteza sifatida asos qilib oladi va uni isbotlaydi, izlanish muammo 
yoki vazifa bajarilgandan soʻng tugallanadi. 
Shaxs bilish faoliyatining izlanish davrini maxsus sxemalarda ifodalash mumkin: 
muammoli vaziyat – oʻquv muammosi – oʻquv muammosini yechish uchun izlanish – 
muammoning yechilishi. 
Muammoli oʻqitish mashg’ulotlarini tashkil etish va oʻtkazishning muhim tomoni 
shundaki, bunda oʻqituvchi uning ham ta’limiy, ham tarbiyaviy funksiyasini yaxshi anglab 
olgan boʻlishi talab qilinadi. Oʻqituvchi hech qachon oʻquvchilarga tayyor haqiqatni 
(yechimni) berishi kerak emas, balki ularga bilimlarni olishga turtki berishi, 
mashg’ulotlarda va hayot faoliyatlarida zarur boʻlgan axborot, voqea, vaqt va hodisalarni 
ongida kayta ishlashlariga yordam berishi lozim boʻladi. 
Muammoli oʻqitish bilimlarni ongli va mustahkam oʻzlashtirish, atrof-muhitga 
oʻzining faol munosabatini belgilab olishda oʻquvchilar bilish faoliyatini jonlantirishda 
katta imkoniyatlarga ega.
Muammoli oʻqitishda oʻqituvchi oʻquvchilarning bilish faoliyatini tashkil etadi, 
shundagina oʻquvchilar fanlarni tahlil qilish asosida mustaqil ravishda intellektual 
mashaqqatlarni hal qilish, xulosa chiqarish va umumlashtirish, qonuniyatlarni 
shakllantirish, qoʻlga kiritilgan bilimlarni yangi vaziyatga tatbiq etishga intiladi. 
Ayrim hollarda oʻqituvchi oʻquvchilarda nafaqat qiziqish uyg’otishi kerak, balki 
oʻquv muammosini oʻzi hal qilib qoʻymasligiva boshqa hollarda oʻquvchilarning oʻquv 
muammosini yechishdagi mustaqil ishlariga rahbarlik qilish lozim, natijada oʻquvchilarda 
bilimlarga mustaqil erishish qobiliyati shakllanadi hamda gipoteza qoʻyish va uni isbotlash 
orqali yangi aqliy harakat usullarini topadi, bilimlarni bir muammodan ikkinchisiga 
koʻchirish koʻnikmasini hosil qiladi, diqqat va tasavvurlari rivojlanadi. Oʻquvchilar 
muammoli oʻqitish jarayonida muammoli vaziyatda oʻquv materiallarini idrok qilish orqali 
bilim va aqliy harakat usullarini oʻzlashtirar ekan, oʻrganilganlarni mustaqil tahlil qilar 
ekan, gipotezalar qoʻyish va ularni isbotlash orqali oʻquv muammolarini shakllantirar va 
yechar ekan, unda oʻquvchilarning intellektual faolligi ta’minlanadi. 
Shunday qilib, muammoli oʻqitishning vazifasi oʻquvchilar tomonidan bilimlar tizimi 
va aqliy hamda amaliy faoliyatlari usullarini samarali oʻzlashtirishga hamkorlik qilish, 

---

18 
ularda yangi vaziyatda olingan bilimlarni ijodiy qoʻllash malakasini hosil qilish, bilish 
mustaqilligi oʻquv va tarbiya muammolarini hal qilishdir. 
Oʻquv jarayonining amaliy tahlili muammosi oʻqitishning oʻziga xosligini belgilash 
imkoniyatini ochadi. Muammoli oʻqitishning mohiyati ta’lim oluvchi tomonidan 
oʻzlashtirilishi lozim boʻlgan axborotlarni oʻqituvchining maxsus tashkil kilishidan 
iboratdir. 
Muammoli oʻqitishni tashkil etishning birinchi sharti oʻquv axborotlarining 
takomillashib borishi tizimidir. 
Muammoli oʻqitishning ikkinchishartida muammoli oʻqitish amalga oshiriladi va 
unda axborotning oʻquv vazifasiga oʻtkazilishi vaqtida uni yechish usulini tanlash 
imkoniyati koʻzda tutiladi. 
Muammoli oʻqitishning uchinchisharti ta’lim oluvchining subektiv mavqei, ularning 
bilish maqsadlarini anglab yetishi va qaror qabul qilishi, masalani hal qilish va natijani 
qoʻlga kiritish uchun oʻzlarining ihtiyorida boʻlgan vositalarni baholay bilishidir.
Muammoli oʻqitishga asoslangan oʻquv mashg’ulotlarini oʻtkazish metodikasi unda 
qoʻllanadigan metodlarni asoslab berishni talab qiladi. Bunda: ijodiy, qisman-ijodiy yoki 
evristik, axborotlarni muammoli bayon qilish, axborotni muammoli boshlash orqali bayon 
qilish asosiy metodlar hisoblanadi. 
Ijodiy metod ta’lim oluvchining ijodiy mustaqilligini toʻla amalga oshiradi. Unda 
oʻquvchi oʻqituvchining bergan vazifasini bajaradi, ayni vaqtda oʻzlari ham oʻquv 
muammosini shakllantiradi, oʻzlari mustaqil gipotezani yechishga harakat qiladilar, 
izlanishni amalga oshiradi va provard natijaga erishadilar. Shu tariqa ijod metodi qoʻllash 
bilan oʻquvchilarfaoliyati olimlarning ilmiy-tadqiqot faoliyatiga yaqinlashadi. Oʻqituvchi 
faqat oʻquvchilarning ilmiy izlanishlariga umumiy rahbarlik qiladi, vazifalar esa ularning 
mustaqil oʻquv-bilish xatti-harakatlarining toʻla davriyligini koʻzda tutadi: yo tahlilgacha 
axborotlar yig’iladi yoki yechilishiga qadar oʻquv muammosi qoʻyiladi hamda yechimlar 
tekshirib koʻriladi va yangi bilimlar joriy qilinadi. 
Ijodiy metoddan oʻrganilayotgan kursning umumiy asoslarini qamrab olgan eng 
muhim mavzularni oʻtishda foydalanish tavsiya etiladi. Bu esa boshqa barcha 
materiallarning tobora ongli oʻzlashtirilishiga olib kelishi lozim. Shuningdek, bunday 
metodda mashg’ulot oʻtkazish uchun oʻqituvchi tanlangan boʻlim yoki mavzu 
oʻquvchilarning idrok qilishlariga qulay boʻlishini nazarda tutishi lozim boʻladi. 
Ijodiy metod ta’lim oluvchidagi uzoq vaqtni va maxsus sharoit yaratilishini talab 
qiladi. 
Oʻquvchilarning ijodiy ishlari shakliy jihatdan rang-barangdir. Ular ma’ruza matnini 
tayyorlash va seminarga tayyorgarlik koʻrish, u yoki bu masalaning nazariy holatini 
(adabiyotlar bilan birma-bir ishlash, hujjatlarni arxivda oʻrganish) oʻrganish, koʻrgazmali 
qurollar, didaktik materiallar tayyorlash va boshqalardir. 
Qisman ijodiy metod murakkab muammoni boʻlaklarga ajratib, uning qulay 
masalalarini bosqichma-bosqich aniqlab olishda qoʻllanadi va unda hal qilingan har bir 
bosqich (qadam) masalaning keyingi bosqichini yechishda asos boʻlib xizmat qiladi. 
Bunda oʻquvchilar bunda oʻquv mummosining qoʻyilishida, gipotezani taxmin qilish va 
isbotlashda faol qatnashdilar. Ularning faoliyati reproduktiv va ijodiy unsurlarini oʻzida 
qamrab oladi. Bunda oʻqitishning qidiruv (izlanish) suhbati, oʻquvchilarning javoblari va 
toʻldirishlariga qoʻshimcha qilgan holda oʻqituvchining bayoni, faktlarni kuzatish va 
umumlashtirish usullari qoʻllanadi. Bu hollarda oʻquvchilarning reproduktiv va qidiruv 

---

19 
(izlanish) faoliyatining muvofiqligiga muhim ahamiyat kasb etadi. Ular biror bosqichdagi 
oʻquv muammosining mustaqil hal qilinishidan to ulardan aksariyati yechilgunga qadar 
kuchli oʻzgarib turishi mumkin. 
Mashg’ulotlarda ijodiy suhbatni qoʻllash maqsadga muvofiq topiladi. Oʻquvchilar 
bunday suhbat jarayonida oʻzlarida avvaldan mavjud boʻlgan bilimlari, ijodiy faoliyati 
tajribasiga asoslangan holda oʻqituvchi rahbarligida muammoni izlaydi va mustaqil 
ravishda uning yechimini topadi. Oʻquvchilar oʻz tashabbuslari bilan savollarga javob 
beradilar yoki oʻz chiqishlarida turli mulohazalarni bildiradilar, muammoning 
yechilishidagi oʻz variantlarini ilgari suradilar, hodisalar oʻrtasidagi rang-barang aloqalarni 
qayd qiladilar, bahslashadilar, boshqalarning fikriga tanqidiy munosabat bildiradilar. Bu 
jarayonda oʻqituvchining oʻquvchilarga yordam berish darajasi ularning mashg’ulotlarga 
tayyorgarlik koʻrish darajasiga bog’liq boʻladi. 
Ijodiy suhbatga tayyorlashda oʻqituvchining unga oʻta mas’uliyat bilan yondoshishi 
talab qilinadi. Oʻqituvchi bunday suhbatga oldindan jiddiy tayyorgarlik koʻrishi lozim: 
avvaldan shunday savollar oʻylab topishi kerakki, ular oʻquvchining u yoki bu hodisaning 
mohiyatini oʻylashga majbur etsin, suhbat yoʻnalishi va gipotezaning ehtimol koʻrilgan 
variantlari va uning yechilish yoʻllarini bashorat qila olsin. Oʻqituvchi oʻquvchilarning 
umuman muammoni yechish uchun yetarli darajada tayyorgarlik koʻrib kelmasligini ham 
koʻzda tutishi va bunday vaqtda sodda va murakkablashtirib boruvchi qoʻshimcha 
savollarni tayyorlab qoʻyishi lozim, bunday savollar orqali oʻquvchilar ijodiy hal 
qilishishart boʻlgan vazifalarni qismlarga ajratish ham zarur boʻladi, ya’ni muammo kichik 
muammolarga boʻlinadi va muammoli vazifa yechiladi. Oʻqituvchi bunday vaziyatda 
vazminligini saqlashi, oʻquvchilarga tezroq yordam berish, kamchiligini tuzatish va 
yanglish fikr bildirganlarga tanbeh berishga shoshilmasligi, balki qoʻshimcha savollar 
bilan oʻzlarining xatosini anglashga va toʻg’ri qaror qabul qilishga erishish maqsadga 
muvofiqdir. 
Materialni muammoli bayon qilish axborotni bayon qilishdan tubdan farq qiladi, 
chunki unda u yoki bu hodisaning belgilari, xossalari, tushunchalari, qoidalari shunchaki 
tasvirlab beriladi, tayyor xulosalar bayon qilinadi.
Oʻquv axborotlarining muammoli bayoni metodidan foydalanishning boshqa varianti 
fan taraqqiyoti tarixidagi u yoki bu qonunning olimlar tomonidan kashf etilishi yoʻlini 
yoritib berish boʻlishi ham mumkin. 
Oʻquv jarayonida keng tarqalgan metodlardan biri – shartli ravishda oʻquv 
axborotlarining bayonini muammoli boshlash deb nomlanadigan metoddir. Materialni 
muammoli bayon qilish metodidan bu metod muammoli vaziyat faqat materialni bayon 
qilish boshidagina yaratilishi bilangina farqlanadi. Keyinchalik material axborot usulida 
bayon qilinadi. Albatta, bu metod yuqorida oʻquvchining ijodiy izlanish faoliyati, ayniqsa, 
ijodiy metodida koʻringan koʻnikmalarni hosil qilishga imkoniyat bermaydi, lekin 
oʻquvchilarning mashg’ulot ibtidosida olgan ilxomlari barcha materialni faol idrok 
qilishga, unga yuqori qiziqish uyg’otishga bevosita turtki beradi. Yuqoridagi barcha 
metodlar orasida bu metod oʻzining oddiyligi bilan ajralib turadi.
Muammoli vaziyatni tashkil qilishda quyidagi extimol koʻringan didaktik 
maqsadlarni hisobga olish zarur: oʻquv materialiga oʻquvchilar diqqatini jalb qilish, 
ularning bilishga boʻlgan qiziqishini uyg’otish, oʻquvchilarning bilish faoliyatini 
jonlantirish, ularni intellektual zoʻriqish mashaqqatlariga olib kelish, oʻquvchilar 
tomonidan egallangan hozirgi bilim, malaka va koʻnikmalar kelajakda yuzaga keladigan 

---

20 
bilishga boʻlgan talablarini qondira olmasligini koʻrsata bilish, oʻquvchilarga oʻquv 
muammolarini tahlil qilishga, uning yechilishidagi eng ratsional yoʻllarni aniqlashda 
yordam berish kerak. 
Oʻquv jarayonidagi muammoli vaziyatning bir necha tiplari farqlanadi: 
1. Oʻquvchilar qoʻyilgan vazifaning yechilish usulini bilmaydilar, muammoli savolga 
javob berolmaydilar. 
2. Oʻquvchilar avval olgan bilimlarini yangi sharoitda, holatda foydalanish 
zaruriyatiga duch keladilar. 
3. Vazifaning nazariy jihatdan yechilishi mumkin boʻlganyoʻli va tanlangan usulning 
amaliy jihatdan qoʻllash qiyinligi orasida ziddiyat yuz beradi. 
4. Vazifaning bajarilishida natijaga amaliy erishish va oʻquvchilarda uni nazariy 
jihatdan asoslashga bilim yetishmasligi oʻrtasida ziddiyat yuz beradi. 
Adabiyotlarda muammoli vaziyatyaratishning quyidagi koʻp uchraydigan usullari 
qayd qilinadi: 

hodisalar, oʻrganilayotgan tushunchalar mohiyatini tushuntirish uchun 
muammoli vazifalar qoʻyish; 

olingan bilimlarning amaliy tatbiqi usullarini topish uchun muammoli vazifa 
qoʻyish; 

oʻquvchilarni hodisalar va faktlar orasidagi ziddiyatlar va nomuvofiqliklarni 
tushuntirib berishlariga undash; 

ilmiy tushunchalari va hayotiy tasavvurlari orasidagi ziddiyatni keltirib 
chiqaradigan fakt va hodisalarni tahlil qilishga undash; 

oʻquvchilarni fakt, hodisa, xatti-harakatlar, xulosalarni chog’ishtirish, qiyos 
qilishga undash; 

oʻquvchilarni goʻyo tushunib boʻlmaydigan xarakterdagi va fan tarixida ilmiy 
muammoning qoʻyilishiga sabab boʻlgan faktlar bilan tanishtirish. 
Muammoli vaziyatni vujudga keltirishning yuqorida keltirilgan usullari uning boshqa 
variantlariga chek qoʻymaydi. Har bir oʻqituvchioʻzining amaliy faoliyatida oʻquv 
materiallari bilan ijodiy ishlash jarayonida uni tashkil qilishning turli imkoniyatlarini 
qidirishi va topishi mumkin. 
Oʻquvchilarning fikrlari tobora qiyomiga yeta borib, muammoli vaziyat ularda 
ma’lum xissiy hozirlikni vujudga keltiradi, mustaqil amalga oshirilgan bilish jarayonidan, 
kashfiyotlardan qoniqish hosil qiladi. Xayratga tushish, tushkunlik yoki shodlik 
hissiyotlari muammoli vaziyatni toʻg’ri tashkil qilish belgilari boʻlib xizmat qiladi. 
Ma’lumki, yuqori koʻtarinkilik bilimlarni samarali oʻzlashtirish, haqiqatni qidirish va unga 
erishishning muhim omili hisoblanadi. 
Muammoning murakkabligi, oʻquvchilarning bilim saviyasi va malakasi, ularning 
ijodiy faoliyati koʻnikmalari, didaktik maqsadga yoʻnalganligiga qarab muammoli 
oʻqitishda oʻquvchi va oʻqituvchi oʻzaro munosabatlarining turli variantlari boʻlishi 
mumkin, ya’ni muammolilikning turli sathlari amalda boʻlishi mumkin. 
Pedagogikaga oid adabiyotlarda asosan muammolilikning uch sathi haqida fikr 
yuritiladi: 
Birinchi sathda oʻqituvchioʻzi muammoni qoʻyadi, uni shakllantiradi va oʻquvchilarni 
mustaqil ravishda uning yechilish yoʻlini qidirishga yoʻnaltiradi. 
Ikkinchi sathda oʻqituvchi faqat muammoli vaziyatni vujudga keltiradi, oʻquvchilar 
esa muammoni mustaqil shakllantiradilar va yechadilar. 

---

21 
Uchinchi sath – oliy sath boʻlib, unda oʻqituvchishunday qoidani koʻzda tutadi: 
muayyan muammoni koʻrsatib bermaydi, balki unga oʻquvchilarni «roʻbaroʻ» qiladi 
hamda ularni mustaqil ijodiy faoliyatga yoʻnaltiradi, ularni boshqaradi va natijani 
baholaydi. Oʻquvchilar esa muammoni mustaqil anglaydilar, uni shakllantiradilar, uning 
yechilish usullarini tadqiq qiladilar. 
Oʻquv muammosining qoʻyilish jarayonini osonlashtirish uchun muayyan tartibga 
rioya qilish lozim boʻladi. Yechilish lozim boʻlgan hamda yangi tushunchalar bilan 
bevosita bog’liq boʻlgan avvalgi oʻzlashtirilgan bilimlar doirasini faollashtirmasdan turib, 
muammoni qoʻyib boʻlmaydi. Muammoli vazifalarni tashkil qilishdan oldin 
oʻquvchilarning sabab-oqibat aloqalarini oʻrnata olish usullarini egallaganligiga ishonch 
hosil qilish, oʻquvchilarning muammoli vaziyatni tahlil qila olish darajasini oʻrganish 
shartdir. Shuningdek, oʻqituvchi oʻquvchilar e’tiboriga faqat ular uchun qulay boʻlgan 
muammolarni qoʻymasligi ham mumkindir. Shu bilan birgalikda muammoning yechilishi 
uni toʻg’ri qoʻya bilishga koʻp jihatdan bog’liq ekanligini unutmaslik zarur. 
Bu qoidalarni amalga oshirish avvalo oʻquv materialining mazmun xususiyati bilan 
bog’liqdir. Uning tarkibi va tuzilmasiga qator talablarni qoʻyish mumkin. 
Oʻquv materiali quyidagi mazmunni qamrab oladi: 

yangilik unsurlari (yangi tushunchalar, yangi belgilar, xususiyatlar, noma’lum 
tushunchalarning jihatlari, yangi aloqalar, harakatlanishning yangi usullari); 

faktlar, bilish vazifalari va masalalari, ziddiyatlari koʻrinishidagi materiallarni 
qamrab olgan ma’lum va yangi bilim oʻrtasidagi ziddiyat; 

umumpedagogik va didaktik tamoyillarni hisobga olgan pedagogik nazariyaning 
metodologik asoslari materialini mantiqqa muvofiq bayon qilish. 
Shuni ta’kidlash lozimki, oʻqitish jarayoni faqat «muammoli» yoki «nomuammoli» 
metodlar yordamidagina amalga oshmaydi, balki uning samarali borishi uchun xilma xil 
metodlarni qoʻllash maqsadga muvofiqdir. Oʻqituvchi mashg’ulotning maqsadi, oʻquv 
materiallarining mazmunini toʻplash, auditoriyada qatnashgan oʻquvchilarning xarakteri, 
ularning tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda ularni tinglash hamda birini ikkinchisi 
bilan bog’lashni amalga oshiradi. Shundagina oʻquv jarayonining yuqori samaradorligi 
ta’minlanadi. Shuningdek, muammoli oʻqitishning samaradorligi koʻp jihatlardan 
oʻquvchilarning ijodiy faoliyatga, muammoni ifodalash va yechishga boʻlgan 
tayyorgarligiga bog’liq boʻladi. Ularni ijodiy faoliyatga jalb qilishda muammoli boshlash 
bayonidan asta-sekin tadqiqot ishlarigachaoʻtish, muammoli oʻqitishning barcha metodlari 
zanjirida asta-sekinoddiydan murakkabga oʻtish tavsiya etiladi. 
Muammoli oʻqitishning talablar darajasidagi sifatini ta’minlash, oʻquvchilar 
tomonidan oʻzlashtirilgan axborotlar boʻyicha bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish 
maqsadida seminarlar oʻtkazish mumkin. 
Ma’lumki, bunday seminar oʻtkazishning dastlabki maqsadi ma’ruza yoki axborotni 
jamoa boʻlib muhokama qilishdir. Seminarning samaradorligi albatta oʻquvchilarni unga 
tayyorlash sifatiga bog’lik. Ayniqsa, ma’ruza va axborot tayyorlayotgan oʻquvchilar bilan 
ishlash muhim ahamiyatga ega.
Oʻquvchilarni seminarga tayyorlash bosqichma-bosqich tashkil etiladi.