Niyozov Qahramon Adashaliyevich

Muammoli savollar tizimini ishlab chiqishda oʻquvchilarni oʻylashga majbur qilish 
hamda ularning javoblari ehtimoli nazarda tutiladi. Shu bilan bog’liq ravishda mashg’ulot 
ssenariysi mashg’ulotning biror (ehtimol koʻrilgan) variantini aks ettirishi lozim boʻladi, 
uning realligi esa oʻqituvchining oʻquvchilardagi boshlang’ich fikrlash qobiliyati darajasi 

---

22 
haqidagi qay darajada bilimga ega boʻlishiga bog’liq. Shu bilan birga, xatto yaxshi ishlab 
chiqilgan ssenariy boʻlsa-da, seminarning borishida avval oʻylangan rejadan chetga 
chiqishlar boʻladi, chunki oʻquvchilarning individual xislatlari, bilimlarining darajasi va 
kengligi har xil boʻladi, shu tufayli oʻqituvchi seminarni samarali oʻtkazishi uchun temaga 
muvofiq material mazmunini oʻzi yuksak darajada egallagan boʻlishishart. 
Seminar avvalida oʻqituvchi tayyorlab kelgan savollari yoki vazifalaridan 
foydalangan holda oʻquvchilarda seminarda qatnashish uchun yetarli boʻlgan bilimlarni 
yuzaga chiqaradi. 
Bilimlarni yuzaga chiqarish bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish boʻyicha 
seminarlardagi usullar asosida amalga oshiriladi.Soʻng yuzaga chiqarilgan bilimlar asosida 
oʻqituvchi mashg’ulotda hal qilinadigan muammoni oʻquvchilarga bildiradi va uni 
ifodalab beradi. Avval boshdanoq qoʻyilgan muammoning oʻquvchilar tomonidan qabul 
qilinishini ta’minlash uchun muammoni qoʻyishda uni yechish uchun urinib koʻrishni 
tashkil etish tavsiya etiladi. Bu bilan oʻqituvchi kutilayotgan yechimni oʻquvchilar bilan 
tahlil qiladi, ularda koʻringan qiyinchiliklarni aniqlaydi. Muammoni yechishdagi dastlabki 
urinish natijasida oʻquvchilar uni yengilgina yechish mumkin emasligini aniqlaydilar. 
Bunda muammoli vaziyat oʻquvchilar uchun muammoni yechish usullarining keyingi 
izlanishini avj oldirish zarurligining ichki ruxiy asoslanishi boʻlib xizmat qiladi. 
Oʻqituvchi muammoni yechish usullarini izlashni tashkil etishga oʻtar ekan, avvalo 
birinchi muammoni ifoda qiladi, soʻng muammoli savollarni qoʻyadi va javoblarni 
muhokama qilib, oʻquvchilarning bu muammoni yechish usulini izlashga, ya’ni birinchi 
oraliq xulosani qidirishga undaydi. Soʻngra shu tahlitda yaxlitligichamuammoni yechish 
va xotima xulosalarni ifodalash bilan tugallanishi lozim boʻlgan keyingi muammolarning 
yechilish usulini izlashni tashkil etadi. 
Oʻqituvchi muammoni qoʻyishda uning mazmunini oydinlashtiruvchi muammoli 
savollarni berishdan oldin muammoni toʻlaligichayechishga urinish tashkil etilganidek, 
oʻquvchilarning muammo qismlarini yechishga urinishlarini tashkil etishi mumkin. Bu 
urinish muammoni yechishda ikkinchi mashaqqatni vujudga keltiradi, uning oʻquvchilar 
tomonidan anglab yetilishi muammoning yechilish usulini qidirishda faol ishtirok 
etishining qoʻshimcha motivi boʻlishiga olib keladi. 
Oʻqituvchi muammoli savol qoʻyib, unga javob olishi bilanoq toʻg’ri va notoʻg’ri 
javoblarni baholamasligi, balki oʻquvchilardan savollarga har tomonlama keng javob talab 
qilishi kerak. Agar oʻquvchi kutilgan muayyan javobni tayinli asoslay olmasa, bu javobga 
xayrihoh boʻlgan boshqa oʻquvchilarni ham aniqlab, ularga birgalikda shu javobni 
asoslashni taklif etadi. Agar oʻquvchilar u yoki bu savolga turli javoblar taklif etsalar, 
oʻqituvchi oʻquvchilarning javoblarni qiyoslashga qaratilgan fikrlashga urintirishi lozim 
boʻladi. Bunday fikrlash ishi murakkab boʻlib, u barcha bildirilgan nuktai nazarlarni 
tushunish, ularning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash, toʻg’ri javobni qidirish 
maqsadida tanqidlarni hisobga olgan holda turli karashlarni oʻzaro nisbatlashni koʻzda 
tutadi. 
Shunday qilib, muammoli savolga javob topishni qidirishni tashkil etish oʻzida 
muntazam qoʻyilgan qadamlar modulini birlashtirdi. Ular quyidagilar: 

muammoli savolni qoʻyish; 

qoʻyilgan savollarga javob topish va asoslash boʻyicha oʻquvchilarning fikrlashga 
urinishlarini tashkil etish; 

---

23 

javoblarning tanqidiy tahlilini tashkil etish, ularning kuchli va kuchsiz jihatlarini 
aniklash; 

kelishilgan mavqe (pozitsiya)ni ishlab chiqish – eng toʻg’ri javobni 
konstruksiyalash maksadida javoblarni oʻzaro qiyos qilishni tashkil etish; 

keyingi muammoli savolni qoʻyishga oʻtish. 
Oʻqituvchi tashkil etgan bunday mujassamlangan harakatlarni bajarish jarayonida 
oʻquvchilarning tafakkurlarida rivojlanish yuz beradi.
Oʻquvchilarga muammolisavollar qoʻyishda muammoli savollarning uzluksizligini, 
ularning bajargan ijodiy ish natijalari bilan aloqasini ta’minlash zarur. 
Umuman, oʻquvchilarning fikrlash qobiliyatlarini oʻstirishga bag’ishlangan seminar 
quyidagi bosqichlarni oʻz ichiga oladi: 
1. Oʻquv muammosini yechish boʻyicha ijodiy faoliyatda faol ishtirok etish uchun 
zarur boʻlgan bilimlarni yuzaga chiqarish; 
2. Muammoga kirishish va uni ifodalash; 
3. Oʻquvchilarning avval egallangan bilimlari negizida muammoni yechishga 
urinishni tashkil etish; 
4. Muammoni yechish boʻyicha oʻquvchilarning keng ijodiy faoliyatini tashkil etish 
(muammoni va muammoli savolni qoʻyish, muammoli savolga javob topishni tashkil etish, 
oraliq va yakuniy xulosalarni ifodalash); 
5. Mashg’ulotga yakun yasash. 
Muammoli oʻqitish sharoitidagi oʻquv jarayonining mustahkam asosi oʻquvchilarni 
mustaqil fikrlashga muntazam tayyorlash, shaxsiy fazilat sifatida ulardagi baholanadigan 
mustaqillikni shakllantirish va rivojlantirish hisoblanadi. Bu oʻqitishdagi mustaqil ishning 
alohida muhim ahamiyati, uni oʻquv yurti pedagogik tizimi markaziga qoʻyilishining 
qonuniyligi, uning oʻz tizimi boʻlishi zaruriyatini tashkil etish demakdir. Shu bilan birga 
ta’kidlash joizki, bu masala hanuzgacha amaliyotda toʻla hal qilingan emas.
Amaliy mashg’ulotlar bir necha bosqichda oʻtkaziladi. Birinchi bosqichda bilimlar 
nazorat qilinadiki, ularning mavjudligi mashg’ulotlarda ishlab chiqiladigan vazifalarning 
yechilish metodikasini tushunishga yordam beradi. Oʻqituvchi bilimlar oʻzlashtirilishining 
nazoratini oʻtkazib boʻlgach, oʻquvchilarni muayyan toifadagi vazifalarni yechish 
metodikasi bilan tanishtiradi. Bu jarayonda oʻqituvchi metodika tarkibiga kiradigan barcha 
harakatlarnioʻquvchilarga tushuntirishi lozim. Oʻrganilgan metodikaga muvofiq ravishda 
barcha harakatlarni amaliy egallashni tashkil etish uchun oʻqituvchi oʻquvchilarga 
individual topshiriqlar beradi. Bu topshiriqlarni bajarish jarayonida yuzaga kelgan 
qiyinchiliklarni oʻz vaqtida yengish maqsadida oʻqituvchi oʻquvchilarga yoʻl-yoʻriqlar 
beradi. Bunda oʻqituvchining vazifasi har bir oʻquvchining oʻz topshirig’ini ongli ravishda 
bajarishini ta’minlashdan iborat boʻladi. 
Topshiriqni bajarish yakunlangach, oʻqituvchi uning borishini va oʻquvchilar ishlari 
natijalarini tahlil qiladi, guruh bilan birgalikda tipik qiyinchiliklarni muhokama qiladi, 
ularni yengish usullarini koʻrsatib beradi, shakllangan malakalarni kelgusida 
takomillashtirish boʻyicha vazifalar qoʻyadi. 
Shunday qilib, algoritmik tipdagi amaliy mashg’ulotlarni oʻtkazish quyidagi 
bosqichlarni koʻzda tutadi: 
1. Muayyan toifadagi vazifalarni yechish metodikasini tushunib olishga yordam 
beradigan bilimlar oʻzlashtirilishini nazorat qilish; 
2. Oʻzlashtirilish obekti boʻlgan vazifalarning yechilish metodikasi bilan tanishish; 

---

24 
3. Konkret vazifa materiallari asosida oʻrganilgan metodikaga muvofiq ravishda 
oʻquvchilarning individual faoliyatni tashkil etish; 
4. Tipik qiyinchiliklar va ularni yengish yoʻllarini guruh boʻlib muhokama qilishni 
tashkil etishning oʻquvchilar tomonidanbajarilishining borishi va natijalarini tahlil qilish, 
kelgusida egallanishi mumkin boʻlgan malakalarni takomillashtirish boʻyicha vazifa 
qoʻyish. 
Muammoli tipdagi amaliy mashgulotlarni tashkil etish quyidagi bosqichlarni oʻz 
ichiga oladi: 
1. Muayyan toifadagi vazifalarning yechilish metodikasini ishlab chikish uchun zarur 
boʻlgan bilimlarning oʻquvchilar tomonidan oʻzlashtirilishini nazorat qilish; 
2. Yechilish metodikasini ishlab chiqishni koʻzda tutgan yangi vazifalarni qoʻyish; 
3. Qoʻyilgan vazifaning yechilish metodikasini ishlab chiqishga qaratilgan 
oʻquvchilarning fikrlashga urinishlarini tashkil etish; 
4. Oʻquvchilar ishlarining natijalarini tahlil qilish, metodikani ishlab chiqish 
jarayonida yuzaga kelgan qiyinchiliklarni guruh boʻlib muhokama qilish, uning sabablari 
va uni yengish usullarini aniqlash. 
Amaliy vazifa va muammolarni yechishdagi oʻquvchilarning umumiy faoliyatini 
tashkil etishning samarali shakli tadbirkorlik oʻyinlaridir. Ma’lumki, tadbirkorlik oʻyinlari 
oʻquvchilarning kollektiv faoliyatini tashkil etishni bildiradiki, bu jarayonda uning 
boʻlg’usi kasbiy faoliyatining ashyoviy va ijtimoiy mazmuni yaratiladi.
Tadbirkorlik oʻyinlarining pedagogik samaradorligi natijasi koʻp jihatlardan 
oʻyinning ssenariysini ishlab chiqish uning tayyorlanish sifati bilan belgilanadi. 
Tadbirkorlik oʻyinlari oʻquvchini amaliytayyorlashning pedagogik vazifalari tizimini 
yechishga qaratilgan boʻlishi lozim. Bularga birinchi navbatda: real kasbiy 
faoliyatsharoitida qoʻllanadigan amaliy malaka va koʻnikmalarni shakllantirish; amaliy 
vaziyatlar va shunga mos harakat usullarini ishlab chiqishni tahlil qiladigan fikrlash 
qobiliyatlarini shakllantirish; 
guruh (jamoa) 
faoliyatida faol 
ishtirok etishini 
ta’minlaydigan qobiliyatlarni shakllantirish taalluqlidir. 
Oʻyinning mazmuni va tuzilmasi shunday shakllanishi va shunday tuzilishi kerakki, 
shunga mos malaka va qobiliyatlar har bir ishtirokchida butun oʻyin davomida shakllansin. 
Oʻyinning pedagogik vazifalari ssenariyda aniq aks etishi shart. 
Muammoli oʻqitishni tashkil etish natijasida oʻquvchilarda kasbiy bilim, malaka va 
koʻnikmalar hamda fikrlash qobiliyatlarini oʻstirishning ijodiy imkoniyatlari yuzaga 
keladi. 
Muammoli texnologiyani amalga oshirish uchun: 

eng dolzarb, ahamiyatli vazifalarni tanlash; 

oʻquv ishlarining barcha turlarida muammoli oʻqitishning oʻziga xos 
xususiyatlarini belgilash; 

muammoli oʻqitishning eng maqbul tizimini ishlab chiqish, darslik, oʻquv va 
metodik qoʻllanmalar, tavsiyanomalar yaratish; 

shaxsiy yondashuv va oʻqituvchi mahorati zarurdir. 
Quyida biologiya fanini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyasini tatbiq etish 
orqali o‘quvchilarda hayotiy ko‘nikmalarni shaklantirish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar berib 
o‘tamiz. 
Misol uchun biologiya darsida odam qon guruhlari va ularning nasldan naslga 
berilishini muammoli ta’lim texnologiyasi asosida quyidagicha mashg‘ulot tashkil etish 

---

25 
mumkin. 
Buning uchun o‘qituvchi dastlab 5-7 nafar o‘quvchilardan tashkil topgan kichik 
guruhlarni shakllantiradi, so‘ngra har bir guruhga mavzu bo‘yicha muammoli topshiriqlar 
berilgan tarqatma materiallarni beradi. 
Topshiriqlar quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
1-guruhga. Avtohalokat tufayli jarohat olgan bemorga qon quyish zarurati tug‘ildi. 
Tekshiruv natijasida bemor qoni I-guruhga mansubligi aniqlandi, donorlik qilmoqchi 
bo‘lgan uning turmush o‘rtog‘iniki esa IV- guruh ekanligi aniqlandi. 
Savol: ushbu holatda qon quyish mimkinmi? Ularning farzandlari-chi? 
2-guruhga. Ota farzandini maktabgacha ta’lim muassasasiga joylashtirish uchun 
tibbiy hujjat tayyorlash jarayonida tibbiy ko‘rik natijasiga ko‘ra farzandi IV-qon guruhli 
ekanligi ma’lum bo‘ldi. Ota o‘zining tasavvuriga ko‘ra, o‘zi II-qon guruhiga, turmush 
o‘rtog‘i esa III-guruhga mansubligini hisobga olib, turmush o‘rtog‘idan shubhalanib, 
ushbu masalani hal etib berish va nikohni bekor qilish to‘g‘risida sudga murojaat qildi. 
Ushbu muammoli vaziyatda siz sudyaning o‘rnida bo‘lganinggizda oilani saqlab qolish va 
to‘g‘ri xulosa chiqarish uchun qanday yo‘l tutgan bo‘lardingiz?
Shundan so‘ng o‘qituvchi guruhlarga yodga soluvchi, ma’lumot beruvchi va 
yo‘naltiruvchi savollar berish orqali ushbu muammoli vaziyatning yechimini topishlariga 
yo‘llaydi. 
Guruhlar yuqoridagi muammolar yechimini topishida 8-sinfda Odam va uning 
salomatligi fanidan hamda 9-sinfda Biologiya fanining genetika asoslari bo‘limida olgan 
bilimlar, shuningdek, o‘qituvchini muammo yechimini topishga yo‘llagan savollariga 
tayangan holda ko‘zlangan natijaga erishadilar. 
Natijalar quyidagicha bo‘lishi kutiladi: 
Bizga ma’lumki, 1901-yili avstriyalik olim K. Landshteyner, 1907-yili chex olimi 
Ya.Yanskiy turli odamlar qoni kimyoviy-bioligik xossalariga ko‘ra bir-biridan farq 
qilishini aniqlaganlar. Ularning xulosasiga ko‘ra, barcha odamlar qoni to‘rt guruhga 
bo‘linadi.