Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети педагогика ва психология факултети

3. Бугунги кунда турли оммавий ахборот воситаларида ёшлар тарбиясига таьсири.
Оммавий ахборот воситаларининг замонавий жамиятдаги ўрни уларнинг ҳозирги воқеа ва жараёнларга тезкор муносабатда бўлиши ва уларни эфирга узатиш қобилияти билан белгиланади. Қисқа вақт ичида жамият барча оммавий ахборот воситалари содир бўлаётган воқеаларга бир хил баҳо берадиган ҳолатдан турли оммавий ахборот воситаларида бир хил ҳақиқатга қарама-қарши қутбли баҳо беришгача бўлган тез йўлни босиб ўтди. Бугунги кунда турли оммавий ахборот воситаларида (телевидение кўрсатувлари, ижтимоий тармоқлардаги саҳифаларда, газеталар ва бошқалар) қандайдир "психотроп қурол" кўпинча тилга олинади, гўёки бу қурол сирли кучлар томонидан жамиятга таъсир қилиш учун фойдаланилади. Аммо, аслида, бу қурол дунёдаги энг қадимий қуроллардан ҳисобланади, унинг номи ахборот таъсиридир. Оммавий ахборот воситаларини ривожлантириш жараёнида жамиятга ахборотни жорий этишнинг ўзига хос усуллари ишлаб чиқилмоқда: дезинформатсия, алдаш ва ниқоблаш усули; сукунат; айёр статистика; "намунавий сўровлар"; тушунчаларни алмаштириш; она тилини йўқ қилиш; муболаға (пашшадан фил ясаш); "умумий фикр"га тақлид қилиш; ҳодисалар ва жараёнларга билвосита босим ва бошқалар. Айниқса ижтимоий тармоқларда ахборот тарқатиш жуда осон бўлиб бормоқда. Бирор жамиятга бирор ахборотни сингдириш учун шу жамиятдаги оммабоп ОАВларни ва ижтимоий тармоқ саҳифаларини ёллаш кифоя қилмоқда. Хорижий сўзлар, иборалар, мақоллар, қадриятлар, турмуш тарзи элементлари кундалик ҳаётга интрузив тарзда киритилмоқди, чет эл товарлари рекламасидан фойдаланилади, бегона мезонлар ва стереотиплар қўлланилади. Бу жараённинг илҳомлантирувчилари, мижозлари яхши тушуниб турибдики, тил ва маданиятни йўқ қилсангиз, миллатни, халқни ўлдирасиз. Бугунги кунда телевидениеда ривожланаётган, маърифий ва интеллектуал дастурларнинг етишмаслиги ёки мавжудларини ҳам керак аудиторияларга етиб бормаётганлигини айтиш мумкин. Деярли барча дастурлар: спорт, мусиқа, адабиёт, санъат ҳақида Ўзбекистон телевидениесида "бизнес"га айланди. Миллий маданиятимизда хос бўлмаган одатлар, буюмлар, барча нарсалар доимий равишда реклама қилинади. Ушбу турдаги реклама ахборот каналларига эга бўлганларнинг мафкураси, дунёқараши, қадриятларини таъсир этишдир. Асосий эътибор ўз дунёқараши, эътиқоди, мезонлари, ахлоқий ва эстетик меъёрлари етарлича барқарор бўлмаган ёшларга қаратилади. Ижтимоий тармоқда шаклланган виртуал ҳақиқат тўғридан-тўғри инсон фаолиятининг маънавий таркибий қисмига асосланади, бу эса хаёлотни, ҳаётий ҳақиқатлардан узоқлашишини кучайтиради. Ёшлар ижтимоий тармоқлардаги ахборотлардан илҳомланишади, уларга тақлид қилишади, улардек кийинишга, улардек бўлишга ҳаракат қилишади. Шу сабабли ҳам ОАВлардаги, ёки ижтимоий тармоқлардаги ахборотларнинг ёшларга таъсирининг аҳамияти жуда катта. Ёшларни ахборотларни тўғри таҳлил қила оладиган, тўғри хулоса чиқара оладиган, керакли ёки кераксиз ахборотларни ажрата оладиган, ватанпарвар ёшларни тарбиялашнинг аҳамияти ҳозирга келиб яна ҳам ошиб бормоқда. Чунки инсоннинг ахборот базаси унинг психологияси, ақлий ва амалий фаолиятининг асосидир. Қадимги даврлардан бир машҳур фикр мавжуд "Кимки маълумотга эга бўлса, у дунёнинг эгасидир", дейилади Бугунги кунда уни қуйидагича ифодалаш мумкин: "Оммавий ахборот воситалари кимга тегишли бўлса, у жамоатчилик фикрини бошқаради".
Бугунги кунда дунё тақдирини оммавий ахборот воситаларисиз тасаввур қилиб бўлмайди, чунки улар шахсни иқтисодий, маданий, сиёсий, ижтимоий қадриятлар билан таништиришни таъминлайди. Оммавий ахборот воситалари фаолиятининг натижаси жамият ҳаётнинг энг хилма-хил масалаларидан кенг хабардор бўлишидир. Оммавий ахборот воситалари асосий ижтимоий институтлардан бири бўлиб, ҳозирда у илгари бошқа ижтимоий институтлар (диний, никоҳ, сиёсий, иқтисодий, таълим) томонидан бажарилган функтсияларнинг аксарият қисмлари ўрнида фойдаланилмоқда. Оммавий ахборот воситалари жамият ҳаётидаги барча жараёнларни кузатадиган ойнадир. Бироқ, бу ойнада обектлар танлаб кўрсатилади ва акс эттиришга лойиқ бўлган нарса томошабинларга кўрсатилади. Оммавий ахборот воситалари маълумотни қандай бўлса шундай шаклда эмас, балки воқеаларга бўлган муаллифлик нуқтаи назарни тақдим этади. ОАВ маълумотлари ҳам фактларни, ҳам ушбу фактларни баҳолашни ўз ичига олади, уларни аудитория қабул қилиши ёки қабул қилмаслиги мумкин, лекин ҳар қандай ҳолатда ҳам (ҳисобга олинган ҳолда) аудиториянинг нуқтаи назари шаклланади. Оммавий ахборот воситалари жамоатчилик фикрини шакллантиради ва уларнинг бу масалага қанчалик масъулият билан ёндашиши уларнинг қандай "шакллантириш"ига боғлиқ. Субектив талқин билан ОАВ халқни инқилобга кўтариши мумкин, ёки улар -конструктив ишга кўтаришлари мумкин. Оммавий ахборот воситалари ҳақиқий куч, ақл ва юракларни бошқаришнинг ҳақиқий йўлидир. Бугунги кунда оммавий ахборот воситалари деярли бутунлай мамлакатни назорат қилади, сайловлар, сиёсий ва молиявий инқирозлар тақдирини ҳал қилади.
Оммавий ахборот воситалари Мамлакатимизда истиқлолнинг илк йилларидан демократик ҳуқуқий давлат қуриш ва кучли фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Жумладан, ахборот ва сўз эркинлигини таъминлаш, ушбу соҳани либераллаштириш Ўзбекистонда демократик, ҳуқуқий давлат ва кучли фуқаролик жамиятини барпо этишнинг муҳим устувор йўналиши сифатида белгиланди. 1991 йили Ўзбекистонда 395 та ОАВ фаолият юритган бўлса, бугун уларнинг сони 1437 тага етди. Айни вақтда, мавжуд нодавлат босма ОАВ жами босма ОАВнинг 62,7 фоизини ташкил этмоқда. 1990 йилда 9 нашриёт бор эди, бугун уларнинг умумий сони 112 та. Яратилаётган имкониятлар туфайли матбаа корхоналарининг сони ҳам йил сайин ортиб бормоқда: 1990-2016 йиллардаги босмахоналар сони 149 тадан 1719 тага етди. Оммавий ахборот воситалари 2015 йилда “Ўзбекистонда Интернет журналистикасини ривожлантиришнинг долзарб масалалари” мавзусида республика конферентсияси ўтказилгани айни муддао бўлди. Бунинг натижасида фонд юқори малакали журналист, таҳлилчи ва шарҳловчилар тайёрлаш, нуфузли халқаро медиа компаниялар, хорижий ҳамкасблар билан самарали ижодий алоқалар ўрнатиш, ёш мутахассисларнинг касб маҳорати ва тажрибасини ошириш борасида изчил ишларни амалга оширди.ъзи ОАВ олдига фикрлар хилмахиллиги, мамлакатимиз ва хорижда рўй бераётган воқеа-ҳодисаларни ҳисобга олган ҳолда, халқимиз томонидан амалга оширилаётган ислоҳотларнинг очиқ ва ошкоралигини янада тўлиқ таъминлаш, Ўзбекистонда ҳаётга татбиқ этилаётган ташқи ҳамда ички сиёсатни янада фаол ёритиш вазифасини қўймоқда. Бунинг учун мамлакатимизда барча шарт-шароит яратилган. Бундай кенг имкониятларга эга бўлган ва фуқаролик жамиятининг муҳим институтларидан бири ҳисобланган Ўзбекистон оммавий ахборот воситалари бугунги кунда жамоатчилик фикрини ифода этадиган, ҳаётимизнинг барча жабҳаларини янада демократлаштириш йўлида ҳаракатга келтирувчи куч бўлиши , Оммавий ахборот воситалари Бугунги кунда оммавий ахборот воситалари учун турли имтиёзлар белгилашга қаратилган қонунчилик тобора такомиллаштирилмоқда. Хусусан, 2011 йил 30 декабрда қабул қилинган “Оммавий ахборот воситаларини янада ривожлантириш учун қўшимча солиқ имтиёзлари ва афзалликлари бериш тўғрисида”ги қарор бунинг ёрқин исботидир. Мазкур қарор ахборот соҳасида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш бўйича ОАВ имкониятини кенгайтириб, иқтисодий асосларини мустаҳкамламоқда. Зеро, иқтисодий эркин, бақувват ва мустақил оммавий ахборот воситалари жамоатчиликка таҳлилий, тезкор ва холис маълумот этказиб бериш имконига эга. ЮНИСЕФ билан ҳамкорликда она ва бола саломатлигини муҳофаза қилиш борасида амалга оширилаётган ижтимоий аҳамиятга молик дастурлар омтимизнинг ҳар бир фуқароси Ватанимиз тақдири учун ўз масъуллигини ҳис этган ҳолда элюртимизнинг янада равнақ топишига ҳиссасини қўшишга интилишига кўмаклашиши лозим. Оғзаки нутқ: Мавзуга оид матнни ўқиб тушуниш. Матндаги термин ва ибораларнинг маъносини изоҳлаш. Матнга муносабат билдириб сўзлаш. Мавзу бўйича баҳс-мунозарада иштирок этиш. Ёзма нутқ: Оммавий ахборот воситаларининг фаолияти ҳақида фикр билдириш. Телекўрсатувлар ва радиоешиттиришлар, газета ва журналлардаги материаллар, реклама матнларини таҳлил қилиш. “ХХИ асрда ахборотнинг ўрни” мавзусида эссе ёзиш. Публитсистик услуб ва унинг хусусиятлари. Публисистика (лат. «халқ, омма») даврнинг энг муҳим, долзарб масалаларини о`қувчиларга, тингловчиларга, томошабинларга газета-журнал, радио, телевидение орқали етказиш, оммани жонлантириш, кишиларнинг онгига атрофда содир бо`лаётган воқеаларни сингдириш, уларнинг ижтимоий қарашларини шакллантириш учун хизмат қилади. Оммавий ахборот воситаларида (газета-журнал, радио, телевидение), Олий мажлис йиг`инларида, турли хил анжуманларда қо`лланиладиган нутқ услуби публитсистик услуб саналади. Публитсистик услуб икки хил шаклда намоён бо`лади: 1) ёзма шакл; 2) ог`заки шакл; Ижтимоийсиёсий масалаларга баг`ишланган бош мақолалар, фелетон ва памфлетлар, мурожаатномалар, чақириқлар, декларатсиялар публитсистик услубнинг ёзма шаклига мансубдир. Радио ва телевидениеда чиқаётган сиёсий шарҳловчилар, нотиқларнинг нутқлари эса публитсистик услубнинг ог`заки шаклидир. Публитсистик услуб ва унинг хусусиятлари. Публитсистик услубнинг о`зига хос хусусияти шундаки, у муайян ижтимоий масалаларга фаол муносабатда бо`лиш, ҳозиржавоблик, таъсирчанлик белгиларига эга. Бундай нутқ услубида ижтимоий-сиёсий тушунчаларни ифодаловчи со`злар ко`проқ қо`лланилади. М., исён, ирқчилик, қо`порувчилар, сиёсий танглик, битим ва бошқалар. Публитсистик услуб - матбуот, радио, телеко`рсатувга хос бо`лган тилдир. Бу услуб расмий ва долзарб хабарлар, ахборотлар, эълонлар, репортаж, бош мақолалардан иборат бо`лади. Уларда фикр кичик ҳажмдаги оммабоп жумлалар орқали ифодаланади. Зарур о`ринда асослар келтирилади. Шунинг учун ҳам расмий хабарларда «мухбиримизнинг хабар беришича, элчихона ходимининг со`зига ко`ра, мухбиримиз воқеа ро`й берган жойдан хабар беради ...»ва ҳоказо иборалар қо`лланади. Ҳар бир хабарга таъсирли, хабарнинг асосий моҳиятини ифодаловчи сарлавҳалар қо`йиладики, бу ҳол о`қувчининг диққатини жалб қилади. («Қонун барчага баробарми?», «Кафолат ваъда эмас», «Четлатилган мутахассис», «Туя ко`рдингми – ё`қ», «Чумчуқ со`йса ҳам қассоб сўйсин»).
Оммавий ахборот воситалари турлари ва уларнинг қисқача тавсифи
Енди сайёрамизнинг бутун аҳолиси янгиликларни кузатишга жуда кўп вақт ажратади. Ахир ҳамма нарсадан хабардор бўлиш, ривожланган одам бўлишни англатади. Аммо ҳар кимда оммавий ахборот воситалари нима эканлиги ҳақида тасаввурга эгами?
Медиа тушунчаси
Оммавий ахборот воситалари бу кунларда ахборот тарқатиш воситасидир. Улар бир нечта хусусиятлар билан тавсифланади:
Кўпчиликка йўналтирилган ҳаракатлар.
Тушунишнинг равшанлиги.
Ахборотни ишлаб чиқариш билан бир қаторда тарқатиш характерининг изолятсияси.
Одамларнинг маълум бир гуруҳи томонидан ишонч ва эътирофни шакллантириш учун зарур бўлган частота.
Умумий оммавий ахборот воситаларининг таснифи
Оммавий ахборот воситалари маълум мезонларга кўра турли тоифаларга бўлинади, уларнинг сони қатъий белгиланмаган. Бироқ, Россия қонунчилиги асосийларини қуйидагича ажратиб туради: турлари, жалб қилинган ҳудудлар, шунингдек оммавий ахборот воситаларининг турлари ва функтсиялари.  Турлар бўйича бўлиниш қуйидагича кўринади:
Реклама.
Ёрқин.
Ижтимоий ва сиёсий.
Ахборот ва кўнгил очиш.
Бизнес ва бошқалар.
Оммавий ахборот воситалари жалб қилинган минтақалар радиоешиттириш майдонига таъсир кўрсатади. Ушбу оммавий ахборот воситаларига Москва, хорижий, минтақавий ва бошқалар киради.
Шунингдек, "оммавий ахборот воситалари турлари" каби тушунча мавжуд.У маълум бир аудиторияга ахборотни этказиш усули билан тавсифланади. Бизнинг вақтимизда дунёда оммавий ахборот воситаларининг қуйидаги турлари қўлланилади:
Даврий босма нашрлар (турли журналлар, рисолалар, варақалар, газеталар ва бошқалар).
Телевизор ва радио.
Махсус оммавий ахборот воситалари.
Интернет-ресурслар билан бир қаторда.
Ахборот воситаларининг умумий ўзига хос хусусиятлари
Ҳатто энг тез-тез ишлатиладиган оммавий ахборот воситалари турлари ва уларнинг хусусиятлари кўпинча кўпчилик учун сир бўлиб қолмоқда. Шунинг учун, келинг, бир қарашда кўринадиган даражада қийин бўлмаган бу саволни кўриб чиқайлик.

Аввало, биз даврий босма нашрга эътибор қаратамиз. Бу фақат йилига камида бир марта нашр этиладиган ва ўзгармас сарлавҳали нашрга, шунингдек маълум бир нашр рақамига тегишли.

Ушбу маълумотни тарқатиш услубининг кенг ривожланиши туфайли, у янада батафсил бўлинишга эга бўлди.
Босма оммавий ахборот воситаларининг турларига қуйидагилар киради:
Журналлар - долзарб сиёсий, ижтимоий, илмий, ишбилармонлик ва бошқа масалаларга оид турли хил мақолаларни ўз ичига олган даврий нашр.
Газеталар - бу қисқа вақт ичида ва ҳар хил таркиб билан нашр этилган долзарб, аммо тезда эскирган маълумотларни тақдим этадиган даврий нашр.
Алманахлар - адабий ва илмий-оммабоп асарларни нашр этишга ихтисослашган тўпламлар.
Босма нашрларга, шунингдек, оммага кам маълум бўлган бошқа тоифадаги нашрлар киради.
Бошқа медиа тоифалари қуйидагича тавсифланади:
Телевизион дастурлар - бу маълум бир частота спектридаги сигнал шаклида компания томонидан эшитиладиган аудиовизуал хабарлар ва дастурларнинг жамоалари. Доимий сарлавҳа ва даврий транслятсия талаб қилинади.
Радио дастурлари, худди телевизион дастурлар сингари маълум бир электромагнит майдон шаклида эфирга узатиладиган аудио хабарларнинг комплекслари. Ўзгаришсиз сарлавҳа ва чиқиш частотаси ҳам талаб қилинади.

4. Оммавий ахборот воситаларининг ёшларга таьсири.

бу қонунлар билан белгиланган маълумотларни рўйхатдан ўтказиш ва тарқатишнинг ўзига хос қоидалари мавжуд бўлган нашрлар. Улар орасида жинсий алоқага бўлган қизиқишни қандайдир тарзда ишлатадиган эротик нашрлар мавжуд.
Оммавий ахборот воситаларида реклама
Ҳозирги вақтда товарларнинг рекламаси тобора оммалашиб бормоқда, бу эса товар ва хизматлар харидорларини излашни жуда осонлаштиради. Турли хил реклама турлари ҳам пайдо бўлишда давом этмоқда. Оммавий ахборот воситаларида кўп, шунинг учун уларни кўриб чиқамиз.


Босма нашрларда реклама. Асосий афзаллик: бир марталик тўлов - чексиз сақлаш. Бундай нашрларда эълонларнинг амал қилиш муддати йўқ. Шу сабабли, матбуот актсиялар ва чегирмали дастурлар ҳақидаги янгиликлар каби долзарб маълумотларни камдан-кам нашр этади, аммо умуман компаниялар ҳақида умумий маълумотлар жойлаштирилади.
Радио реклама... Бу тез-тез маълум бир мақсадли аудитория эътиборини жалб қилиш учун ишлатилади: автоуловчилар, ёшлар, нафақахўрлар ва бошқалар. Бунинг афзаллиги уларнинг товарлари ва хизматларининг беғубор таклифи, шунингдек актсиялар ҳақида маълумот.
Телевизион реклама... Телевизионда реклама кампаниясини ўтказиш юқори харажатларга олиб келиши сабабли, кераксиз харажатларнинг олдини олиш мақсадида барча мақсадли гуруҳнинг батафсил мониторинги амалга оширилади.
Интернет-реклама. Ёшидан қатъи назар, томошабинларнинг кенг қамровига эга ва жуда самарали кўринади. Кўпинча, мижозлар яхши таклиф ҳақида маълумотни тезда этказиш қобилиятидан фойдаланадилар. Кўпинча, бу афзаллик ўзини ижтимоий тармоқлардаги реклама ва баннерларда намоён қилади.
Медиа функтсиялари
Енди сиз оммавий ахборот воситаларининг барча жиҳатлари тўғрисида тушунчага эга бўлишингиз билан сиз уларнинг мақсади ҳақида билмаяпсиз. Ушбу соҳани йўқ қилишда, келинг, оммавий ахборот воситаларининг асосий функтсияларини тушунайлик. Улар:
Ахборот: моҳияти шундаки, мақсадли аудиторияни ҳар хил турдаги воқеалар ва ҳодисалар тўғрисида хабардор қилиш.
Баҳолаш ва шарҳ: экспертлар томонидан шарҳланган ва баҳоланган фактлар ҳақида хабар берилади.
Когнитив ва тарбиявий: мақсадли аудитория билимларини тўлдириш учун ишлатилади.
Манипулятив: турли хил масалаларда (кўпинча сиёсатда) одамларнинг онги ва онгсизлигига таъсири.


Сиёсат ва оммавий ахборот воситаларининг ўзаро боғлиқлиги оммавий ахборот воситаларининг жамоатчилик фикри ва сиёсий эътиқодларини шакллантириш манбаи эканлиги билан чамбарчас боғлиқдир. Баъзида оммавий ахборот воситалари ҳукуматнинг тўртинчи тармоғи демократик мамлакатларда.[9] Натижада, сиёсий арбоблар ва партиялар ўзларининг оммавий ахборот воситаларида бўлишлари ва оммавий чиқишларини оммавий ахборот воситаларида ёритишда айниқса сезгир. Оммавий ахборот воситалари, шунингдек, қонунчилик каби кучли институтлар орасида ўз таъсирини ўрнатади. Ҳимоячиларга тегишли розилик бериш орқали турли хил ижтимоий гуруҳлар болалар хавфсизлиги, қурол назорати ва бошқаларни ўз ичига олган қарорларни қабул қилишга таъсир кўрсатиши мумкин.