Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

И.П.Павлов ҳал бўлмайдиган низолар бўйича тажриба ўтказиб,
неврозни биринчи бўлиб аниқлаган. Унинг тажрибаларида нерв системаси 
кучли ҳайвонларга қараганда, кучсиз типдаги ҳайвонлар бундай низоларга 
чидамсиз бўлган, уларда бу оғирроқ кечган. И.П.Павлов неврозни организм 
ва муҳит орасидаги мувозанатнинг бузилиши оқибатида вужудга келадиган 
олий нерв фаолиятининг бузилиши сифатида тушунган. Кейинчалик 
И.П.Павлов ҳайвонларда олинган натижаларни танқидий равишда инсонга 
ўтказган. 
Невроз организм ва муҳит орасидаги динамиканинг барқарор бузилиши 
оқибатида пайдо бўладиган касаллик бўлиб, маълумотларни қайта ишлаш, 
ҳиссиёт, бошқариш билан боғлиқ миядаги жараёнларнинг ўзгаришига олиб 
келади. Бу ўзгаришлар мотор ва сенсор функцияларни жалб қилади, ақлий ва 
жисмоний иш қобилиятининг пасайишига олиб келади. 
Организм ва муҳит орасидаги динамика ёки муҳитнинг анормал 
шароитлари ёки организмнинг анормал ҳолатидан бузилиши мумкин. 
Масалан, муҳитдан келувчи бир қўзўатувчининг ўзи бир одамга ундовчи 
таъсир кўрсатса, бошқа бирида оғриқ реакциясини вужудга келтириши 
мумкин. Бошқача сўзлар билан айтганда, жисмоний ва руҳий машқ қилган, 
келажакка ишонч билан қаровчи инсон соғлиғига зиён келтирмасдан ишлаши 
мумкин. Келажакка ишонмайдиган инсон эса нормал меҳнат шароитларида 
ҳам ўзини ёмон ҳис қилади. 
Ташқи муҳит шароитларига боғлиқ нерв психик касалликларининг 
вужудга келиши ва тараққиётида стрессларнинг таъсирига катта аҳамият 
берилади, айниқса, бу юрак-қон томир касалликларига тегишлидир. Шу 
билан бирга стрессга ижобий таъсир, яъни иш қобилиятини ошириш хислати 
хос. Шунинг учун ҳам стрессни “ҳаёт тузи” деб аташади. Туздан 
фойдаланишда меъёр роль ўйнаганидек, стресснинг ҳам меъёри меҳнат
унумдорлигини ошириши мумкин ёки меъёрдан ортиши соғлиқ учун зарарли 
бўлиши мумкин. Инсон ақлли мавжудот сифатида, агарда у билимлар, 
тартиб, иродавий хислатлар ва фаолликка эга бўлса стресснинг тўғри 
дозасини ўзи учун аниқлаши мумкин. 
Стресс бу атроф-муҳитнинг узоқ вақт таъсири бўлиб, индивид учун
ҳиссий организмнинг бошқарилувчи тизимида ва марказий нерв системасида 
унга мос реакцияларни вужудга келтиради. Атроф-муҳитнинг стресс 
таъсирлари ҳар хил бўлиб, қўзғовчининг кўплиги таъсирида бўлиши мумкин 
(шовқин, шошилинч, ишни бажариш муддатининг қисқалиги инсонлар 
орасидаги муносабатларнинг яхши эмаслиги, юқори талабчанлик) ёки 
қўзғатувчиларнинг етишмаслиги оқибатида (бир хиллик, талабнинг 
енгиллиги, ижтимоий изоляция, алоқаларнинг етишмаслиги), низолар 
кўринишида (қарор қабул қилиғи билан боғлиқ жараёнларнинг бузилиши, 
ақлий ва ҳиссий жараёнларнинг ўзаро таъсирида бузилиш, ироданинг 
кучсизлиги, эҳтиёжлар ва уларнинг қондирилиши орасида мувофиқликнинг 
йўқлиги, шубҳаланиш) ёки вақтинчалик бошқарувнинг бузилиши сифатида 

---

39 
(самолетда сайр қилиш натижасида вақтни ажрата олмаслик, ҳаётда ва ишда 
қатъий кун тартибининг йўқлиги, ҳаётнинг тартибсизлиги, ишни муддатида 
топшира олмаслик). 
Стресс таъсирлари учун организмнинг ҳиссий реактивлиги катта
аҳамиятга эга. Масалан, юрак қон-томир касалликлари, айниқса, юқори қон 
босими (гипертония)ни “ҳиссиёт касали“ деб аташади. 
Инсоннинг ҳар қандай фаолияти, аввало, ақлий, ижодий, ва жисмоний 
ишлари зўриқишни талаб қилади. Шундай йўл билан инсонлар ҳаётий 
вазиятларда олдиларида турган вазифаларга узоқ вақт диққатларини жамлаб, 
уларни ишонч билан тўлиқ еча оладидар. Инсон фаолиятининг критик 
нуқталарига яқинлашган сайин уларда зўриқиш кучайиб боради. Инсон ишни 
муваффақиятли тугатгандан сўнг енгиллашиш ва бўшашиш ҳиссини 
бошидан кечиради. Бу ҳолат бўшашиш деб аталади. Нерв ва гармонал йўллар 
орқали зўриқиб, функциянинг органик кучайиши (стресс) муваффақиятга 
эришишда муҳим омил ҳисобланади. У инсон учун зарарли ҳисобланмайди, 
агар сарфланган энергия тезда бўшашиш орқали қайта тикланса, 
танаффуслар ва бўш вақтни унумли фойдаланиш йўли билан бўшашишга 
эришиш мумкин. Бўшашишга бошқа фаолият турига кўчиш орқали ҳам 
эришиш мумкин. 
Лекин зўриқиш инсон ижодий фаолиятини тормозлаши, иш 
қобилиятини пасайтириши, соғлиққа зарарли таъсир кўрсатиши мумкин. 
Агар бўшашиш етарлича бўлмаса, юқоридаги ҳолатларни кузатиш мумкин. 
Бундай узоқ вақт зўриқиш ҳолатлари ҳар хил ҳаётий вазиятларда вужудга 
келиши мумкин. Уларга шахсий ҳаётда ва ишдаги низоли вазиятлар, 
шахслараро муносабатнинг бузилиши, келажакка ишонмаслик, хавф-
хатардан қўрқиш, ишни доимо қисқа муддатда топшириш туфайли ўз 
вақтида улгура олмасликдан қўрқиш ва бошқаларни киритиш мумкин. 
Шу билан бирга жамоадаги носоғлом психологик иқлим, шахс 
характерининг бўшлиги, қўрқиш, муваффақиятсизликлар, ўз имконият-
ларини юқори боҳолаш, бошқа кишилар билан муносабат (алоқалар)нинг 
етишмаслиги, ижтимоий ажралиб қолиш ҳам узоқ зўриқиш ҳолатига олиб 
келиши мумкин. Барча стресс ҳолатларида салбий ҳиссиётлар роль ўйнайди. 
Улар инсон фаолиятига ва унинг организмига бузувчи таъсир кўрсатади. 
Стресс –(инглизча –stress) –сўзидан олинган бўлиб, босим, зўриқиш, 
танглик деган маънони билдиради. Стресс инсон организмининг ҳолатларида 
ҳаддан ташқари зўриқиш натижасида пайдо бўладиган танглик 
жараёнидир. Стресс кўринишига қараб иккига бўлинади: 
1. Конструктив -биз туридаги( кўпчилик орасида). 
2. Деструктив – мен туридаги ( якка шахс ўзи билан) кечадиган жараён. 
Стресснинг физиологик ва психологик турлари мавжуд. 
Стрессорларнинг (стрессга олиб келувчи омил) характерига ва
хусусиятларига қараб, физиологик стресс – бу ўта жисмоний зўриқиш, 
бирор оғриқ, қўрқув, касалликлар натижасида вужудга келади.