Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti “magistratura” bo’limi “pedagogika” kafedrasi

1.2.O‘qituvchilarning kasbiy malakasini rivojlantirishning asosiy muammolari va yo‘nalishlarini tahlil qilish
Zamonaviy ta'lim strategiyasi pedagoglarni zamonaviy amaliyot talab qiladigan kompetentsiyalarni rivojlantirishga yo‘naltiradi. Oliy ta’limning zamonaviy sifatiga erishish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish uchun o‘qituvchining ichki pozitsiyasini, uning qiymat-semantik ta'rifini yangi pedagogik g‘oyalarni qabul qilish va rivojlantirish uchun zarur shart sifatida o‘zgartirishga qaratilgan texnologiyalarni ishlab chiqish kerak. Oliy ta’lim sifatini yangilash va oshirish, turli xil modellarni joriy etish zarurati muqarrar ravishda pedagogning funktsional imkoniyatlarini yangilashga olib keladi.
Shu munosabat bilan, nazariyada, shuningdek oli ta’lim va qo‘shimcha kasb-hunar ta'limi amaliyotida kasbiy kompetentsiyani rivojlantirishning zamonaviy texnologiyalari masalasi eng rivojlanmagan va ko‘p vaqt talab qiladigan masalalardan biridir, bu quyidagicha tushuntiriladi:
birinchidan, oliy ta’lim tarixi va rivojlanishida turli xil tarixiy bosqichlarda maktabgacha yoshdagi talabalarni rivojlantirish uchun turli xil va ko‘pincha to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarama-qarshi uslubiy yondashuvlar va tushunchalar, shuning uchun o‘qituvchilarning kasbiy malakasi ustunlik qilganligi;
ikkinchidan, amaliyotchilarning maktabgacha yoshdagi talabalarni rivojlantirish bir xil turdagi ta'lim muassasalarida o‘qitishning predmet-axborot modeli asosida qurilishi kerakligi haqidagi g‘oyasi.
Kasbiy faoliyatga qo‘yiladigan me'yoriy talablar o‘qituvchining malaka tavsifida aks etadi. Uning tuzilishi muvaffaqiyatli harakat qilish uchun zarur va etarli bo‘lgan asosiy bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi. Shubhasiz, dinamik, rivojlanayotgan jamiyatda kerakli mahorat darajasiga bir marta va umuman erishish mumkin emas. Bu kasbiy faoliyat tizimini qiymat-semantik, mazmunli va texnologik boyitish shakli sifatida malaka oshirish zarurligini anglatadi
Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar tahlili ko‘rib chiqilayotgan asarlarda asosan asosiy va kasb-hunar ta'limi muammolariga e'tibor qaratilayotganiga ishonish uchun asos yaratadi. Malaka oshirish sharoitida maktabgacha yoshdagi ishchilarning kasbiy mahoratini rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar etarli emasligi aniq. Bugungi kunda oliy ta’lim tizimi xodimlari uchun malaka oshirishning shakllari va usullari mavjud, ammo ular maqsadlarni belgilash darajasida birlashtirilmagan, kasbiy kompetentsiyani ta'minlash vazifalariga bo‘ysunmagan.oliy ta’limga qo‘yiladigan zamonaviy talablar.
Qo‘shimcha kasb-hunar ta'limi tizimi tomonidan oliy ta’lim xodimlari uchun uzluksiz ta'lim dasturlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, o‘qituvchilarga tayyor malaka oshirish dasturlari taklif etiladi. Bu fakt o‘qituvchining maxsus ma'lumotga ega bo‘lmagan o‘quv dasturlarini ishlab chiqishdagi faol rolini kam baholaganligidan dalolat beradi, qayta tayyorlash uchun maqbul sharoitlar bilan ta'minlanmaydi.
Bundan tashqari, o‘qituvchilarning malakasini oshirish kursi rivojlanayotgan fan talablaridan kelib chiqadi. Va o‘qituvchilar yangi nazariy bilimlarni o‘zlashtirish jarayoniga qanchalik chuqurroq kirib borsalar, ular oliy ta’lim muassasalarining fazoviy-vaqtinchalik kontekstidan shunchalik "chiqib ketishadi". Zamonaviy pedagogika sohasidagi bilimlarni o‘zlashtirgan holda, ular ma'lum bir oliy ta’lim muassasasidagi muammolarni hal qila olmaydilar.
Shunday qilib, o‘qituvchilarning malakasini oshirishning mavjud modeli bir qator jiddiy kamchiliklarni aniqladi:
o‘qituvchilarning malakasini oshirish faoliyatining maqsadlari ish beruvchilar tomonidan shakllantirilmaydi, balki tizimning o‘zi tomonidan belgilanadi. O‘qituvchilarning so‘rovlarini muvofiqlashtirish va tizimni taklif qilish mexanizmlari ishlamaydi;
uzluksiz ta'limning mazmuni o‘qituvchilarning talablariga va oliy ta’lim muassasalarining o‘ziga xos turlariga mos kelmaydi;
malaka oshirish texnologiyalari va usullari har doim ham zamonaviy talablarga javob bermaydi;
mavjud malaka oshirish shakllari, barcha shubhasiz afzalliklari bilan, bir qator kamchiliklarga ega: o‘qishning epizodik tabiati, kasbiy kompetentsiyani shakllantirish jarayonining yaxlitligi va individualligiga zaif e'tibor;
ilm-fan, ta'lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi malaka oshirish tizimiga ham ta'sir qiladi, uning asosiy funktsiyalari quyidagilardan iborat: kompensatsion, moslashuvchan, tuzatuvchi, rivojlantiruvchi, innovatsion, integrativ. Zamonaviy malaka oshirish tizimi asosan dastlabki uchta funktsiyaga qaratilgan. Malaka oshirishning keng tarqalgan shakllarining aksariyati kasbiy malakani rivojlantirishga emas, balki nazariy darajani oshirishga qaratilgan.
Zamonaviy ta'lim amaliyoti o‘qituvchilarning innovatsion faoliyatga faol qo‘shilishi, yangi dasturlar va texnologiyalarni joriy etish jarayoni, talabalar bilan o‘zaro munosabat usullari va usullari bilan tavsiflanadi. Kasbiy faoliyat holatiga, birinchi navbatda o‘qituvchilarning malakasi darajasiga, ularning malakasini oshirishga, o‘z-o‘zini tarbiyalashga, o‘zini takomillashtirishga intilishga alohida ahamiyat beriladi. Erkin fikrlaydigan, o‘z faoliyati natijalarini bashorat qiladigan va o‘quv jarayonini modellashtiradigan o‘qituvchi zamonaviy ta'lim maqsadlariga erishishning kafolati hisoblanadi. Shuning uchun hozirgi vaqtda malakali, ijodiy fikrlaydigan, raqobatbardosh shaxsga talab keskin oshdi.
O‘qituvchilarning ta'lim holati, yosh ko‘rsatkichi va malaka darajasini tahlil qilib, ularning ba'zilarida oliy ta’lim va tarbiya vazifalari, o‘qituvchining o‘rni va, uslubiy monotonligi, talaba rivojlanishining psixologik va pedagogik qonuniyatlari to‘g‘risida bilimlarning etishmasligi haqida eskirgan nuqtai nazarni qayd etdik. Katta ish tajribasiga ega o‘qituvchilar ko‘pincha talabalar bilan ishlashning asosiy shakli sifatida darslarga e'tibor berishadi, talabalarning hamkorlikdagi birgalikdagi va mustaqil faoliyatini kam baholaydilar. Ayrim o‘qituvchilar nazariy jihatdan yaxshiroq o‘qitilgan, zamonaviy dasturlarning talablarini bilishadi, ammo turli xil ish shakllaridan foydalanish tajribasiga ega emaslar va yangi ta'lim texnologiyalaridan yetarli darajada foydalanmaydilar.
Tadqiqot natijalarining samaradorligi mezonlari ikki nuqtai nazardan ko‘rib chiqiladi:
birinchidan, samaradorlik mezonlari uning natijalari bilan bog‘liq bo‘lib, o‘qituvchilarning malakasi darajasida ifodalanadi;
ikkinchidan, samaradorlik mezonlari o‘qituvchilarning malaka darajasining bolalarning ta'limi sifatida ifodalangan pedagogik faoliyat natijalariga ta'siri bilan bog‘liq.
Oliy ta’lim o‘qituvchilarining kasbiy mahoratini rivojlantirishga tayyorligi ko‘rsatkichlari sifatida biz quyidagilarni ta'kidlaymiz:
kasbiy pedagogik faoliyatni o‘zgartirish uchun motivatsiyaning yuqori darajasi;
kasbiy pedagogik muhitdagi o‘zgarishlarga moslashuvchanlik (oliy ta’limdagi o‘zgarishlarning paydo bo‘lishi va ta'lim xizmatlarining o‘zgaruvchanligining kengayishi munosabati bilan o‘z faoliyatini qayta qurish);
yangi kasbiy kompetentsiyalarni o‘zlashtirish, pedagogik faoliyat shakllari va usullarini yangilash qobiliyati;
o‘zingizning kasbiy va pedagogik faoliyatingizni tahlil qilish va uni yangi o‘quv va ilmiy ma'lumotlarni o‘zlashtirish asosida qayta qurish qobiliyati;
kasbiy pedagogik muammolarni stereotipik model asosida emas, balki vaziyatni aks ettiruvchi tahlil asosida hal qilish qobiliyati;
Mutaxassislarning kasbiy tanlovini optimallashtirish uchun quyidagilar zarur :
* mutaxassislik bo‘yicha mutaxassislarni tanlash zarurligi to‘g‘risida qaror qabul qilish;
* mutaxassisning kasbiy tayyorgarligini baholashga uslubiy yondashuvlarni baholash;
* mutaxassislik bo‘yicha muvaffaqiyatli faoliyatni( treningni) samarali bashorat qilishga imkon beradigan mezonlarni tanlang.
Ushbu ish faoliyatni psixologik tahlil qilmasdan mumkin emas, uning maqsadi kasbiy faoliyat tomonidan insonning psixofiziologik va shaxsiy xususiyatlariga qo‘yiladigan talablarni aniqlash, ya'ni.ushbu mutaxassislikning kasbiy muhim fazilatlari.
Ular mutaxassisning rol xususiyatlarining asosini tashkil qiladi. Ushbu sohani o‘rganish mehnat psixologiyasining bir sohasi – professiografiya bilan shug‘ullanadi. Professiografiyaning maqsadi kasbiy faoliyat jarayonida mutaxassisning mehnat ob'ektlari, vositalari va mahsulotlari, atrofdagi odamlar va ushbu faoliyat bilan birga keladigan boshqa hodisalar bilan o‘zaro ta'sirining xususiyatlarini aniqlashdir. Akmeografiya, bundan tashqari, ushbu maqsadni insonning tanlangan faoliyat turida o‘zining professional cho‘qqilariga erishishini aniqlash bilan bog‘laydi.
Kasbiy muvofiqlik masalasini muvaffaqiyatli hal qilish uchun tizimli yondashuv zarur. Kasbiy faoliyatning psixologik mazmunini tahlil qilishda bir nechta tarkibiy qismlar ajralib turadi, bu erda quyidagi kasbiy fazilatlar juda muhimdir:
1. Faoliyatning shaxsiy tarkibiy qismi, ya'ni. hissiy, ixtiyoriy va motivatsion sohalarning xususiyatlari, tashkiliy qobiliyatlar;
2. Faoliyatning hissiy-idrok komponenti, ya'ni idrok va e'tiborning xususiyatlari;
3. Faoliyatning gnostik yoki intellektual tarkibiy qismi, ya'ni axborotni qayta ishlash, qaror qabul qilish jarayonining xususiyatlari;
4. Faoliyatning motor komponenti, ya'ni. psixomotor fazilatlar va nutqning xususiyatlari.