Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti ‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Nazorat uchun savollar:
1.Asosiy harakatlar deb nimaga aytiladi?
2. Yurish va yugurishga o‘rgatish metodikasi?
3.Sakrashga o‘rgatish metodikasi?
4.Uloqtirishga o‘rgatish metodikasi?
5.Tirmashishga o‘rgatish metodikasi
9-Mavzu: Umumrivojlantiruvchi mashqlar va ularning guruhlari


Reja:
1.Umumrivojlantiruvchi mashqlar va ularning guruhlari.
2.Mashg‘ulotlarda umumrivojlantiruvchi mashqlardan foydalanish.
3.Dastlabki holatlar.
4.Saflanish mashqlari
Tayanch iboralar: Umumrivojlantiruvchi mashqlar, umumrivojlantiruvchi mashqlarning turlari, bosh harakatlari, yelka va qo‘l harakatlari, gavda harakatlari, oyoq harakatlari, aralash harakatlar.


9.1. Umumrivojlantiruvchi mashqlar va ularning guruhlari

Umumrivaojlantiruvchi mashqlari maxsus tanlangan mashqlar bo‘lib insonning markaziy asab tizimiga impuls yuboradigan ko‘plab retseptorlari bilan ta’minlanganligi. Qo‘llarda ko‘plab akupunktur nuqtalari mavjud, ular massaj bilan shug‘ullanishi mumkin, bu siz mushaklarning katta guruhlarini rivojlantirish va mustahkamlash va bola tanasining sog‘lig‘ini yaxshilash uchun mashqlarga ta’sir qilishingiz mumkin. Ular to‘g‘ri pozitsiyani shakllantirishga hissa qo‘shadilar; mushak-skelet tizimini kuchaytirish; qon aylanishini, nafas olishni, metabolik jarayonlarni, asab tizimining faoliyatini yaxshilash. Ularning yordami bilan yelkama-kamar, oyoq mushaklari rivojlanadi va mustahkamlanadi; qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari normallashtirilgan; ular shuningdek, bolaning psixofizik fazilatlarini rivojlantirishga yordam beradi.

Umumrivaojlantiruvchi mashqlari komplekslarini tuzishda anatomik prinsipga rioya qilish kerak. Umumrivaojlantiruvchi mashqlari tanani faol holatga bosqichma-bosqich jalb qilish, hayotiy kuchini oshirishga yordam beradi.
Inson miyasi rivojlanishiga qo‘lda (qo‘lda) harakatlarning ta’siri II asrda ma’lum bo‘lgan. Miloddan avvalgi davrda Xitoyda mutaxassislarning ta’kidlashicha, qo‘llar va barmoqlar ishtirokidagi o‘yinlar tana va ong o‘rtasidagi uyg‘un munosabatlarga olib keladi, miya tizimini mukammal holatda saqlaydi.
Yaponiyalik shifokor Namikoshi Tokujiro qo‘llarga ta’sir qilish uchun davolovchi texnikani yaratdi. U ular bilan refleksli bog‘langan ichki organlarni ta’kidladi.
Akupunktur zonalari bilan to‘yinganlik jihatidan qo‘l quloq va oyoqdan kam emas. Sharq shifokorlari bosh barmoqni massaj qilish miyaning funksional faolligini oshiradi, ko‘rsatkich barmog‘ini massaj qilish oshqozon holatiga, o‘rtasi ichaklarga, ismsiz jigar va buyraklarga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini aniqladilar va kichik barmoq - yurakka.
To‘plar bilan muntazam mashq qilish bolaning xotirasini, aqliy qobiliyatini yaxshilaydi, uning hissiy stressini yo‘q qiladi, yurak-qon tomir va ovqat hazm qilish tizimlarining faoliyatini yaxshilaydi, harakatlarning muvofiqlashtirilishini, qo‘llarning kuchi va epchilligini rivojlantiradi, hayotiyligini saqlaydi.
V.M.Bekterevning asarlari qo‘lni manipulyatsiya qilishning yuqori asab faoliyati, nutqning rivojlanishiga ta’sirini isbotladi. Oddiy qo‘l harakatlari nafaqat qo‘llarning o‘zlaridan, balki bilaklaridan ham taranglikni olib tashlashga yordam beradi, aqliy charchoqni ketkazadi. Ular ko‘plab tovushlarning talaffuzini yaxshilashga qodir, ya’ni ular bolaning nutqini rivojlantirishlari mumkin.
Barmoqlarning rivojlanishi tufayli miyada "inson tanasining sxemasi" proeksiyasi shakllanadi va nutq reaksiyalari barmoqlarning jismoniy tayyorgarligiga bevosita mutanosibdir. Tarbiyachi bolaga eng oddiy qo‘l manipulyatsiyasini o‘rgatadi: yuvinishga taqlid qilish; massaj to‘plari bilan mashq qilish, qo‘llarni siqish mushtga va kaftingizni oching. Umumrivaojlantiruvchi mashqlarining bir necha turlari mavjud. Masalan, bolaga qo‘llarini silamoq, ikkala kaftini bir-biriga qo‘yib, barmoqlarini kesib o‘tirish taklif etiladi. Bosh barmog‘i (qo‘llarning birining) chetga qo‘yilgan va boshqa qo‘lning ko‘rsatkichi va bosh barmog‘i bilan o‘ralgan - bu mashqlar shamollash, tomoq og‘rig‘i, yo‘tal, burun burunlari, sinusitga yaxshi ta’sir qiladi. Bola bilan ishlashda turli xil imo-ishoralardan foydalanish juda muhimdir.
Umumrivojlantirish mashqlarining yana bir guruhi - umurtqapog‘onasi uchun, orqa mushaklarining rivojlanishi va kuchayishi - to‘g‘ri holatning shakllanishiga ta’sir qiladi, umurtqa pog‘onasining egiluvchanligini rivojlanishiga yordam beradi (oldinga, yon tomonlarga burilish, burilish, magistralning aylanishi). .
Oyoq mushaklari va qorin mushaklarini rivojlantirish va kuchaytirish bo‘yicha mashqlar ham muhimdir, bu qorin mushaklarini kuchaytirishga yordam beradi, ichki organlarni chayqalishdan himoya qiladi va venoz tomirlarda qonning turg‘unligini oldini oladi.
Har bir umumrivaojlantiruvchi mashqlari boshlang‘ich pozitsiyadan boshlanadi - umumrivaojlantiruvchi mashqlarini bajarish uchun zarur bo‘lgan to‘g‘ri tana holati. Tananing, qo‘llarning, oyoqlarning dastlabki pozitsiyalari har xil bo‘lishi mumkin. Boshlang‘ich pozitsiyasini o‘zgartirish jismoniy mashqlar bajarilishini murakkablashtiradi yoki soddalashtiradi.
Oyoqlar uchun tik turgan joylardan boshlash pozitsiyalari: 1) asosiy pozitsiya - tovonlar birgalikda, oyoq uchlari bir-biridan ajratilgan (katta guruhlar uchun) mashqlardan oldin va keyin (ba’zida oyoq barmoqlarini ko‘tarib) ishlatiladi; yarim cho‘kkayish va to‘liq cho‘kkayishda (to‘g‘ri orqa, tizzalari bir-biridan ajratilgan, tovonlari ko‘tarilgan); oyoqlarini tizzada ko‘tarish va egish paytida, oyoqlarini oldinga, chapga, o‘ngga, orqaga siljitish paytida; 2) turg‘unlik - oyoqlar bir-biridan ajralib turadi, oyoq kengligida, qadam, tizzalar biroz buriladi; 3) turish - oyoqlari bir-biridan, yelkalarining kengligi, oyoq barmoqlari biroz burilgan; 4) turg‘unlik - oyoqlar yopiq, barmoqlar va tovonlar birgalikda.
Qo‘llar uchun tik turgan holatda boshlanadigan dastlabki holatlar: qo‘llar pastga, tana bo‘ylab, kaftlar tanaga qaragan holda; qo‘llar oldinga, yuqoriga, barmoqlar yopiq, barmoqlar bir-biriga qaragan holda; qo‘llar yon tomonga, kaftlar pastga yoki oldinga qarab; belbog‘dagi qo‘llar - to‘rt barmoq oldinga, pastga, tirsaklar va yelkalar orqaga; ko‘krak oldida qo‘llar - tirsaklar yelkaning balandligida, barmoqlar pastga qarab; boshning orqasida qo‘llar - tirsaklar orqaga yotqiziladi, barmoqlar boshning orqa qismiga tegadi, kaftlar oldinga buriladi; oldingizda qo‘llar, mushtlarga tugilgan qo‘llar, bir qo‘li boshqasidan yuqori; qo‘llar orqada, qo‘llar "qulfda" yoki bir qo‘li boshqasiga qo‘yilgan.
O‘tirish holatida: oyoqlar oldinga - tekis, yopiq, oyoq barmoqlari tortilgan, biroz burilgan; oyoqlari bir-biridan ajratilgan - tekis, ajrashgan, oyoq barmoqlari tortilgan va biroz ochilgan; oyoqlari tizzadan bukilgan, yopiq, oyoqlari yerga; oyoqlari kesib o‘tilgan. Qo‘lning holati - mashqlarning mazmuniga bog‘liq.
Yotgan holatida: chalqancha yotgan holda - tekis oyoqlar yopiq, barmoqlar bir-biridan ozgina ajratilgan, tortilgan, qo‘llar tanasi bo‘ylab, kaftlar pastga tushgan, tirsaklaringizda bukilgan qo‘llar yerga yotadi, kaftlar oldingizda (birin-ketin yuqorisida) yoki kaftlarga suyanib tanani ko‘taring; o‘ng yoki chap tomonda yotib, bir tomondan tayanch bilan, tekis oyoqlar yopiq, qo‘llar yuqoriga burilgan.
Taqlid mashqlari ijodkorlik, harakatlarning nafisligi va go‘zalligini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular barcha yosh guruhlarida keng qo‘llaniladi. Mashqlar oldidan bolani u simulyatsiya qiladigan belgilar bilan tanishtirish kerak: badiiy adabiyotlarni o‘qish, atrofdagi tabiatni kuzatish, videofilmlar va hk.
Masalan, bola turli xil mashqlarni bajaradi: "it", "mushukcha", "mushukchalar bilan mushuk", "Sirk oti", "samolyot", "qiziq mushukcha". Ushbu mashqlarni bajarayotib, u o‘ziga xos xususiyatlarni, xarakterlarining kayfiyatini etkazishga intiladi: chumchuq, masalan, quvnoq, qayg‘uli, kasal bo‘lishi mumkin; mushukcha - katta, kichik, mehribon, g‘azablangan va hk. Ushbu mashqlarni bajarishdagi emotsionallik, mimika, plastika, ekspresivlik bolada mimika va imo-ishora madaniyatini shakllantiradi.
Umumrivaojlantiruvchi mashqlarini bajarish ko‘krak qafasining harakatchanligini kuchaytiradi, nafasni chuqurlashtiradi va o‘pkaning hayotiy qobiliyatini oshiradi. Ular yurak-qon tomir tizimi, markaziy asab tizimining faoliyatini yaxshilaydi, organizmning energiya ta’minotini oshiradi va unga davolovchi ta’sir ko‘rsatadi.
Umumrivaojlantiruvchi mashqlarining sog‘lomlashtirish yo‘nalishi ko‘p qirrali. Shu munosabat bilan ularning har xil turlari farqlanadi. To‘g‘ri holatni shakllantirishga qaratilgan mashqlarni ko‘rib chiqing, ularga katta e’tibor beriladi Ma’lumki, tanangizni boshqarishning ko‘plab muqobil usullari mavjud. Bunday holda, tanani kamroq stress kam energiya sarfi va charchoqqa duchor qiladigan uning ishlashining eng yaxshi usuli ta’minlanishi muhimdir.
Jismoniy mashqlarni bajarishda nafas olish mashqlari olib boriladi. Miyaning faoliyatini rag‘batlantiruvchi, organizmning hayotiy faoliyatini yaxshilaydigan omil sifatida nafas olishning roli shifokorlar V.E.Nagorniy, K.P.Buteyko va boshqalar tomonidan o‘rganilgan tadqiqotlarga ko‘ra, nafas olayotganda unli tovushlarni talaffuz qilish juda foydali bo‘lib, ular turli organlar va miyaga ta’sir qiladi. Shunday qilib, tovushlarni talaffuz qilish:
E - bezlar, miya va bosh organlariga ta’sir qiladi;
3 - tomoq, halqum, qalqonsimon bez;
D - o‘pkaning yuqori yuqorilariga ta’sir qiladi;
O - ko‘krakning o‘rta qismiga ta’sir qiladi;
OU - pastki o‘pka, yurak, jigar, oshqozon;
O - diafragma, jigar, o‘pkaga ta’sir qiladi;
Va - buyrak faoliyatini yaxshilaydi;
00 - AI - yurak faoliyatini yaxshilaydi.
Tarbiyachi turli xil mashqlarda to‘g‘ri nafas olish va nafas olish lahzalarini aniq bilishi kerak.
Yelka belbog‘ining mushaklarini rivojlantiradigan mashqlarda nafas olish har doim qo‘llarni yon tomonlarga yoyishda, ularni orqaga tortishda, ularni yelkalariga qaraganda kengroq ko‘tarishda ko‘krakning kengayishiga to‘g‘ri keladi; qo‘llarni pastga tushirish, ularni oldinga qarab ushlab turish, oldingizda qarsak chalish paytida uni o‘zgartirish bilan bog‘liq.
Oyoq mushaklari va qorin mushaklarini rivojlantirish va kuchaytirish mashqlarida nafas olish oyoqlarni to‘g‘rilaganda, nafas chiqarishda - ularni tizzalariga bukib, cho‘ktirishda paydo bo‘ladi.
Orqa mushaklarini va umurtqaning egiluvchanligini rivojlantiradigan magistral uchun mashqlarda egilish paytida nafas olish tekislash, nafas chiqarish bilan - chapga, nafas olish esa o‘ngga to‘g‘ri keladi. Yoki bir tomonga moyillik bilan nafas chiqaring; nafas olish - boshqasiga tekislash bilan.
Yarim inqiloblarda nafas olish bir yo‘nalishda burilish bilan, nafas chiqarish to‘g‘ri holat bilan, boshqa yo‘nalishda bir xil bo‘ladi.
Mashqlarni bajarish jarayonida tarbiyachi bolaning e’tiborini burun orqali nafas olishga qaratishi kerak. Bu o‘pkaga bir xil havo oqimini ta’minlaydi; bundan tashqari, burun yo‘llaridan o‘tib, havo isitiladi va tozalanadi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlari, qoida tariqasida, dinamik xarakterga ega. Bir ishchi mushak guruhi ketma-ket boshqasini almashtiradi. Umumrivojlantiruvchi mashqlari miya yarim korreksisiga ta’lim va tuzatuvchi ta’sir ko‘rsatadi - "miya uchun gimnastika". Bolalar bilan ishlashda muvozanat funksiyasini mashq qilish mashqlari, qo‘l uchun gimnastika va boshqalar. bolaning asab tizimining faoliyatini yaxshilash. Umumrivaojlantiruvchi mashqlari bola tomonidan obektlar bilan amalga oshiriladi: bayroqlar, halqalar, pinalar, tayoqchalar, arqonlar, tasmalar va boshqalar; obektlarda - skameyka, jurnal; buyumlar - gimnastik devor, devor.
Mavzular sizga turli xillikni, aniqlashtirishni, mashqlarning sifatini moslashtirishga imkon beradi. Obektlar bilan mashq bajarish, harakatlarning sifati uchun to‘g‘ri mushak tonusini rivojlantiradi.
Umumrivojlantiruvchi harakatlari qo‘lda (qo‘lda) va oyoqda o‘z-o‘zini massaj bilan mukammal birlashtirilgan. Masalan, bolani qo‘llari bilan yelkalarini qisib qo‘yishga taklif qilishadi (chap qo‘l o‘ng yelkaga, o‘ng qo‘l chap tomonga qo‘yiladi) - "o‘zimizni quchoqlab" urish (qo‘llar bilakdan pastga va yuqoriga qarab harakatlanadi) qo‘l; mushtga qo‘llar siqilgan - barmoqlaringizning suyaklari bilan kaftingizni va oyoqlaringizni silang); "Quloqlaringizni yuving" (taqlid, bu sizga kuloqchani massaj qilishga imkon beradi).
Ikkinchi eng kichik guruhdan boshlab, bolalar qurishni o‘rgatishadi: tarbiyachi yordamida - aylanada, ustunda ketma-ket, oldidagi bolani eslab; bolalar devor yonida qurilgan, uning ustiga shnur qo‘yilgan va boshqalar. Ularni ustundan boshlab, birma-bir juft qilib tiklashni o‘rgatishadi.
O‘rta guruhda qurish va qayta qurish ko‘nikmalari mustahkamlanadi, nafaqat joyida, balki harakatda ham tez qurish va tiklash qobiliyati; signalni harakatini o‘zgartiring. Kattaroq guruhlarda bola tarbiyachining ishorasi bilan turli xil saflanish va qayta saflanishlarni amalga oshiradi. Bolalar saflanish mashqlarini qo‘shimcha qadam yordamida bajaradilar; ustunlar va bir-birlari orasidagi masofani cho‘zilgan qo‘l bilan tekshiring; boshlovchilarga e’tibor qaratib mashqlarni bajaradilar.
Shunday qilib, gimnastik mashqlarning barcha guruhlari tanadagi funksional jarayonlarni kuchaytiradi, jismoniy, intellektual, neyropsikik rivojlanishiga ta’sir qiladi, bolani har tomonlama rivojlantiradi.
“ Mashq” so‘zi tasirning qayta yo‘naltirilganligini bildirib, uni takomillashtirish odamning jismoniy va ruhiy xususiyatiga ta’sir etish maqsadida qo‘llaniladi. Umumrivojlantiruvchi mashqlarga jismoniy mashq sifatida qarash mumkin. Chunki bu mashqlarni bajarish davomida yuqorida aytib o‘tkanimizdek ham jismonan ham ruhan ta’sir qilib insonning vujudini tabiiy extiyojini qondirishi mumkin.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga bajartiriladigan umumrivojlantiruvchi mashqlardan maqsad shuki, ularni yoshligidan boshlab jismoniy tarbiyaga qiziqtirish va shu qiziqishlari natijasida o‘zlari uchun to‘g‘ri keladigan sport turini tanlay olish imkoniyatlarini yaratadi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlar ko‘proq ayrim bo‘g‘inlar, organizmning aloxida bo‘laklarida bajariladigan ya’ni har tomonlama jismoniy tayyorgarlik uchun organizmning funksional imkoniyatlarini kengaytirish va qadi – qomatni tarbiyalash uchun qo‘llaniladigan mashqlardir. Ular ayrim mushak gruppalariga, tana a’zolariga alohida shuningdek, tayanch –harakati aparatiga umumiy ta’sir ko‘rsatadi va hilma hil harakat usullari, ko‘nikmalarini o‘zlashtirish jarayonini yengillashtiradi. Bu mashqlar har bir kishiga dastlabki elementar ko‘nikma va malakalarini egallab olish imkonini beradiki, ulardan inson keyinchalik turmush tarzida o‘zining harakat qobiliyatlarini takommillashtirish maqsadida har qanday murakkablikka ega bo‘lgan harakatlantiruvchi faolliyatni tuzadi va undan maqsadli foydalanadi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlar bilan doimo shug‘ullanish mushak, yurak qon- tomir, nafas va asab sistemalarini rivojlantiradi. Organizmning ish qobiliyatini va hayotga bo‘lgan intilishini kuchaytiradi. Ular yordamida deyarli barcha jismoniy sifatlar – kuch va kuch bardoshligi mushaklarning qisqarish tezligi va egilluvchanligi, harakat uyg‘unligi, nafis ijro etish texnikasi, qaddi qomatni to‘g‘ri shakllantiradi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlar yordamida gavda qismlari va mushak guruhlariga alohida tasir ko‘rsatish mumkin. Bu xususiyat shug‘ullanuvchilar organizimiga har tomonlama tasir ko‘rsatish va butun tana mushaklarini mutanosib rivojlantirish imkonini beradi. Umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarilishi juda oddiy, o‘rganish uchun ko‘p vaqt talab qilinmaydi.
Harakat hajmi tanlanadigan mashqlarga va ularning soniga bog‘liq. Mashqlarning ta’sir ko‘rsatish darajasi quydagi usullarda amalga oshiriladi: takrorlash sonini ko‘paytirish, bajarish tezligi usulini o‘zgartirish orqali boshqarish mumkin. Bu mashqlar asosan bajarilayotgan joyga, bajaruvchining yoshiga qarab bo‘lib beriladi. Shundagina samaraga erishish mumkin. Mashqlarni bajarishga kirishishdan oldin bu mashqlar kim uchun mo‘ljallanganligini va qanday maqsadda qo‘llanilishini aniq tasavvur qilish lozim. Chunki tanlanadigan mashqlarning mazmuni, ularning bajarilish tartibi o‘tish usuli va mashg‘ulot shakli hal etiladigan maqsadga bog‘liq bo‘ladi. Mashqlar kompleksi quydagicha tuzilishi maqsadga muofiqdir:

1. 
   Bosh harakatlari
   
2. 
   Yelka va qo‘l harakatlari
   
3. 
   Gavda harakatlari
   
4. 
   Oyoq harakatlari
   
5. 
   Aralash harakatlar
   

Maktabgacha yoshdagi bolalarda qomatni chiroyli rivojlantirish hamda to‘g‘ri va chuqur nafas olishni o‘rganishda umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rni boshqa hech qanday mashqlar bilan amalga oshirib bo‘lmaydi. Ular asosan ko‘krak qafasi, umurtqa pog‘onasi, oyoqlarda yuzaga keladigan nuqsonlarni bartaraf etishda muhim hisoblanadi. Shu sababdan umurivojlantiruvchi mashqlarni har bir darsga darslik sifatida kiritish lozim. Bu mashqlarni majmuasini tuzishda qo‘l, yelka kamari, oyoq va bo‘yin mushaklarini rivojlantirishga mo‘ljallangan mashqlarni kiritish kerak. Umumrivojlantiruvchi mashqlarni turli saflarda turib ya’ni doirada, 1- 2 kishilik qatorda yoyiq yonma yon safda, turgan joyda va yurib turli buyumlar, bayroqchalar, arg‘amchilar, gimnastik tayoqchalar, chambaraklar, to‘plar va boshqa sport anjomlari bilan bajarish mumkin.
Umumrivojlantiruvchi mashqlarni maktabgacha yoshdagi bolalarda amalga oshirish uchun har bir guruhning yoshiga mos ravishda belgilab berilgan.